O tantnisiu, co wiele może

Tantniś krzyżowiaczek to motyl dobrze znany hodowcom roślin kapustowatych. Grafika na podstawie prac zaczerpniętych z „Report of observations…” i „Curiosities of entomology”; źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Cztery lata temu Instytut Monitorowania Mediów we współpracy z Biblioteką Śląską sprawdził internetową popularność ponad 130 staromodnych słów i zwrotów. Najmniej popularnym, a więc najbardziej zapomnianym słowem okazał się wówczas przymiotnik tantny. W 2013 roku słowo to użyte zostało przez jednego z internetowych komentatorów, jednak w 2014 roku nie pojawiło się już w ani jednej wypowiedzi w mediach społecznościowych.

Od tego czasu słowu tantny popularności raczej nie przybyło, internauci nie wyciągnęli go z lamusa i nie tchnęli w nie drugiego życia. Jednak może się to w każdej chwili zmienić, bo „słowa – jak to ujęła pięknie lingwistka Monika Kwiecień – wędrują w czasie jak nasionka – czasem o nich zapominamy, a one tylko czekają na dobre warunki, żeby znów wykiełkować”.

Ale nawet jeśli słowu tantny nie jest pisana kariera na miarę sztosu, to nie zginie ono bez śladu. Przetrwa bowiem w nazwie pewnego niewielkiego, ale wielce nielubianego przez hodowców kapusty motyla, mianowicie tantnisia krzyżowiaczka.

Tantny, czyli jaki?

Słowo tantny notowane jest w dawnych słownikach języka polskiego najczęściej w znaczeniu ‘dostatni, zamożny, którego stać na co’ (często mawiano tak o Żydach), ale pojawia się także w znaczeniu ‘hardy, dumny’, które prawdopodobnie jest wtórne (ludzie bogaci mogą grzeszyć nadmierną dumą). Wspomniany w pierwszym akapicie internauta twierdził, że jego babcia używała słowa tantny w odniesieniu do osób rozrzutnych, trwoniących łatwo pieniądze (co też by było znaczeniem wtórnym). Aleksander Brückner w swoim słowniku etymologicznym sprzed ponad dziewięćdziesięciu lat odnotowuje omawiany tu przymiotnik w znaczeniu ‘co tyle może, zdoła’ (w artykule hasłowym tantonić się ‘pałać <o ogniu>’) i wywodzi go od łacińskiego tantus ‘tak wielki’.

Tantniś krzyżowiaczek nosi nazwę urobioną od przymiotnika „tantny”, który niegdyś był w powszechnym użyciu. Zdjęcia: D. Hobern, źródło: Flickr (CC BY).

Tantniś – taki wielki szkodnik

Co więc zadecydowało o tym, że tantnisia nazwano tak, a nie inaczej? Nasuwa się myśl, że motywacją nazwy tego wroga numer jeden hodowców warzyw kapustnych mogła być jego żarłoczność (oczywiście w stadium gąsienicy), zdolność do niszczenia plonów, wyrządzania wielkich szkód w uprawach. Czyli tantniś – ujmując rzecz żartobliwie – to byłby taki jegomość, który ile zdoła, tyle zje, hardo pokaże, na co go stać.

Od nazwy tantniś urobiono nazwę tantnisiowate, odnoszącą się do motyli z rodziny Plutellidae. Drugi człon polskiej nazwy zwyczajowej naszego dzisiejszego bohatera – krzyżowiaczek – stanowi najwyraźniej aluzję do jego słabości do roślin krzyżowych, czyli kapustowatych.

---

Bibliografia:

• Arct M. (1916), Słownik ilustrowany języka polskiego, t. II, Warszawa.
• Brückner A. (1985), Słownik etymologiczny języka polskiego, wyd. IV, Warszawa.
• Jadaś Ł. (2015), IMM: Polacy lubią klawe słowa!, „Instytut Monitorowania Mediów”, [dostęp: 09.02.2019].
• Karłowicz J. (1907), Słownik gwar polskich, t. V, Kraków.
• Karłowicz J., Kryński A., Niedźwiedzki W. (1919), Słownik języka polskiego, t. VII, Warszawa.
• Kwiecień Monika, Życie (wśród) słów, rozm. przepr. Anna Błaszkiewicz, „Wspólny mianownik”, [dostęp: 09.02.2019].
• Linde S. (1812), Słownik języka polskiego, vol. V, Warszawa.