Żmija, ziemniak i poziomka albo gdzie Ziemianin znajdzie ziomka

Żmija silnie związana jest z ziemią, czemu i zawdzięcza swoją nazwę. Grafika: W. G. Baisch, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Żmija to stworzenie ziemskie o bardzo ziemskim, choć właściwiej byłoby rzec: ziemnym, imieniu. Bierze ono bowiem swój początek od tego samego pradawnego pierwiastka, na którym opiera się słowo ziemia.

Owym przodkiem żmii i ziemi było praindoeuropejskie *d^héǵ^hōm ‘ziemia’, które zachowało się również w takich niesłowiańskich nazwach ziemi, jak np. litewskie žeme, łotewskie zeme, perskie zemin, greckie khthōn, łacińskie humus. Zdaniem etymologów ziemia kontynuuje praindoeuropejską formę miejscownika *d^hǵ^hémi ‘na ziemi’, która w prasłowiańszczyźnie przybrała postać *zeḿa (nagłosowe *d^h odpadło, *ǵ^h przeszło regularnie w z).

Jeż — pożeracz żmij

Słowo „jeż” ma praindoeuropejski rodowód. Grafika: A. Thorburn, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

„Dokąd tupta nocą jeż…” – wielu z nas, wychowanych na „Domowym przedszkolu”, dziesiątki razy wyśpiewywało te słowa. No więc dokąd zmierza nocą jeż? Do stołówki – a jakże! A w stołówce czekają owady, larwy, ślimaki, węże, żmije. Tak, nasz milusiński bohater może zjeść nawet jadowitą żmiję zygzakowatą. I jak się okazuje, właśnie owej kulinarnej słabości do żmij zawdzięcza on swoje imię! A imię to ma bardzo stary rodowód: jeż „przytuptał” do nas z odległej epoki praindoeuropejskiej. I jego historia łączy się z historią węża i węgorza, którą przedstawiałam już na blogu (tutaj można ją znaleźć).

Irbis — tajemniczy przybysz z ałtajskim rodowodem

Nazwa „irbis”, znana licznym językom, ma swoje źródło w językach ałtajskich. Grafika: J. Wolf, J. Smit, źródło: Wikimedia Commons (DP).

Zainspirowana wczorajszymi obchodami Dnia Pantery Śnieżnej, zwanej także irbisem, postanowiłam opowiedzieć miłośnikom etymologii o nazwach tego przepięknego mieszkańca surowych gór Azji, który – niestety – może wkrótce zniknąć z naszej planety, jeśli nie będziemy go wystarczająco chronić.

Zacznijmy od egzotycznie brzmiącego słowa irbis. Skąd się wzięło? Otóż do naszego języka trafiło jako zapożyczenie z języka rosyjskiego, który z kolei przejął je – jak się powszechnie przyjmuje – z języka mongolskiego. W identycznej formie poświadczone jest ono w języku mongolskim klasycznym, we współczesnym mongolskim natomiast funkcjonuje w formie irwes, gdzie ma także ogólne znaczenie ‘lampart, pantera’.

Gacek — latający w gaciach

Co „gacek” ma wspólnego z „gaciami”? Grafika: A. Thorburn, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Zgodnie z obietnicą daną w ostatnim wpisie, w którym była mowa o nietoperzu, dzisiejszą opowieść poświęcę gackowi. Imię tego obdarzonego wyjątkowo wielkimi uszami przedstawiciela chiropterofauny stało się także, jak dobrze wiemy, określeniem człowieka, którego natura wyposażyła w równie pokaźne zewnętrzne narządy słuchu. W gwarach gackiem nazywano też psa z długimi uszami oraz żartobliwie małe dziecko.

A skąd się wziął ów gacek? Tak jak sugeruje tytuł dzisiejszej opowieści, gacek skoligacony jest prawdopodobnie z gaciami. Jednak w swojej pierwotnej postaci związany był on także z nietoperzem. Jak pamiętacie, słowo nietoperz podlegało, wskutek swojej nieprzejrzystości oraz w wyniku działania tabu, różnorakim przekształceniom.

Nietoperz to nie ptak

Słowo „nietoperz” – jak przystało na nazwę nocnego zwierzęcia – spowite jest dla etymologów mrokiem tajemnicy. Grafika: A. Beaumont, E. Vauthey, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Nie ma u Słowian drugiej nazwy złożonej, która naraziłaby się na tyle zniekształceń – pisał o słowie nietoperz Aleksander Brückner, autor pierwszego pełnego polskiego słownika etymologicznego. Nietopierz, niedoperz, niedopierz, latoperz, latopierz, latopyrz, kacopyrz, gacopierz, krzętopérz, mętoperz, mentopirz, szętopiérz – to przykładowe gwarowe nazwy tego zwierzęcia. Po raz pierwszy leksem ten notowany jest w zabytkach języka polskiego w XV wieku jako nietopyrz, a od XVI wieku zaświadczony jest w formie nietoperz, nietopierz, niedopyrz.

Mrówka w formalinie

„Mrówka” to słowo sięgające swoim rodowodem epoki praindoeuropejskiej. Grafika: na podstawie ilustracji J. Lubbocka, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

„I mrówka ma swój gniew!” – głosi mądrość ludowa. I gniew ten ma postać toksycznego kwasu mrówkowego, który w nomenklaturze naukowej zwie się Acidum formicum. A w nazwie tej kryje się formica – łacińska ‘mrówka’. Pojawia się ona także w formaldehydzie, synonimicznej nazwie aldehydu mrówkowego (który ma właściwość utleniania się do kwasu mrówkowego), i w formalinie – nazwie roztworu formaldehydu. I te znane nam ze szkoły nazwy związków chemicznych łączy – co może wielu zaskoczyć – związek pokrewieństwa z naszą rodzimą mrówką. Wyrazy mrówka i formica wywodzą się bowiem od tego samego przodka: praindoeuropejskiej nazwy tego owada funkcjonującej w różnych wariantach fonetycznych: *morṷi- / *morm- / *mouro- / *ṷorm-.

Jej łaskawość łasica

Nazwa „łasica” nie ma jednoznacznej etymologii. Grafika: A. Thorburn, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Łasica – zwierzątko, które długo wiązano z pewną damą sportretowaną przez Leonarda da Vinci, aż w końcu uznano, że owa dama pozowała jednak z gronostajem. Dawniej, zanim na dobre rozpanoszyły się w domostwach koty, rolę strażnika chroniącego gospodarstwo przed inwazją gryzoni i jednocześnie czteronożnego domowego ulubieńca spełniały właśnie łasice, zwane też łaskami. Jak podaje Aleksander Brückner, autor pierwszego pełnego polskiego słownika etymologicznego, łasica „przed kotem dziatwę i domowych bawiła a łatwo ugłaskać się dawała” i to właśnie przymilnemu usposobieniu, skłonności do łaszenia się zawdzięcza ona swoje imię (znane też pozostałym językom słowiańskim, np. czeskie lasice, ukraińskie łasycja, serbsko-chorwackie lasica).

Nie taki wilk straszny, jak go… nazywają

Nie taki wilk straszny, jak go malują. Ale to właśnie jego drapieżna natura zaważyła na tym, jak go nazwano. Źródło grafiki: Biodiversity Heritage Library (DP).

Dziś będzie o wilku mowa – słowie, które swoim rodowodem sięga epoki praindoeuropejskiej. Wilk, tak samo jak niedźwiedź, z dawien dawna budził z jednej strony podziw, z drugiej zaś – strach. I choć imię tego „psa leśnych duchów” – jak postrzegali wilka Hucułowie – okryte było u Słowian, podobnie jak imię niedźwiedzia, tabu (stąd powiedzenia: Nie wywołuj wilka z lasu; O wilku mowa, a wilk tuż-tuż), to jednak nie zastąpiono pierwotnej nazwy wilka eufemistycznym określeniem, jak to zdarzyło się w przypadku praindoeuropejskiej nazwy niedźwiedzia (o czym opowiadałam tutaj). Przypomnę: słowo niedźwiedź, o etymologicznym znaczeniu ‘miodojad’, zastąpiło praindoeuropejską nazwę oznaczającą pierwotnie ‘niszczyciela’, ‘tego, który rozszarpuje’, ‘zabójcę’. Jak się okazuje, podobną „groźną” nazwę nosi do dziś w wielu językach indoeuropejskich, w tym i w naszym, wilk.