Wielka zmiana
Jeszcze w staropolszczyźnie rzeczownik ten oznaczał ‘żywot, stan, byt’, ‘to, co jest’, ‘posiadłość’ (co zachowało się w XVI-wiecznych pieśniach religijnych: „Ma pracować pilno, kto myśli mieć niegdy dobre bydło”, „Maryjo, […] tyś rozkosz bydła rajskiego”), a urobiony od niego czasownik bydlić funkcjonował wówczas w znaczeniu ‘mieszkać, zamieszkiwać, przebywać, żyć’ (w „Krzyżakach” Sienkiewicza czytamy: „[…] panna Danuta Jurandówna najurodziwsza jest i najcnotliwsza między pannami, które we wszystkich królestwach bydlą”). Czyli polskie bydło niegdyś nie odbiegało semantycznie od swoich innosłowiańskich krewnych. Niemniej już od XIV w. zaczęło być stosowane jako zbiorowe określenie zwierząt domowych.
Jakie więc mogło być jego pierwotne znaczenie, jego jeszcze wcześniejsze losy? Otóż etymolodzy widzą w bydle i jego krewnych kontynuację prasłowiańskiego dialektalnego (dialekty zachodnie) rzeczownika *bydlo ‘miejsce pobytu, zamieszkania’, które urobione zostało za pomocą sufiksu *-dlo od prasłowiańskiego czasownika *byti ‘istnieć, być; przebywać, być obecnym’, kontynuowanego w polszczyźnie przez być. A więc rozwój semantyczny polskiego bydła wyglądał najprawdopodobniej tak: ‘miejsce pobytu, zamieszkania’ → ‘mieszkanie, byt’ → ‘posiadanie, majątek’ → ‘zwierzęta domowe’ → ‘ssaki rogate, przeżuwające z gromady parzystokopytnych, głównie krowy, woły i cielęta, hodowane jako zwierzęta domowe’.
Jak z majątku zrobić bydło
Taki kierunek ewolucji znaczeniowej wyrazu od ‘majątku’ do ‘bydła’ obserwowany jest w licznych językach. Na przykład angielskie cattle ‘bydło’ pochodzi ostatecznie – jak podaje Witold Mańczak – od łacińskiego capitāle, którego dawne znaczenie przetrwało w hiszpańskim caudal ‘bogactwo, majątek’; bretońskie saout ‘bydło’ wywodzi się od łacińskiego solidus ‘kapitał’, od którego pochodzi także nazwa dawnej monety francuskiej sou i włoskiej soldo; hiszpańskie ganado ‘bydło’ rozwinęło się z dawniejszej, mającej germański rodowód, formy ganato, która w glosariuszu z połowy X w. posłużyła do objaśnienia łacińskiego pecūnia ‘pieniądze’.
Podobne przykłady znajdziemy także w językach naszych słowiańskich krewnych: serbsko-chorwackie blago znaczy nie tylko ‘skarb, bogactwo, klejnoty’, ale i ‘bydło’; bułgarskie stoka znaczy nie tylko ‘towar, majątek’, ale i ‘bydło’; słowackie statok znaczy nie tylko ‘majątek (ziemski)’, ale i ‘bydło’; rosyjskie i słoweńskie nuta ‘stado bydła’ pochodzą od germańskiego *nauta, które oznaczało ‘majątek’.
Ale co najciekawsze, polszczyźnie znane są – oprócz bydła – także inne leksemy, które ewoluowały od znaczenia ‘majątek, mienie ruchome’ do ‘bydło’. Należy do nich na przykład (pochodzący od tego samego czasownika co bydło!) dobytek, który zaświadczony jest w staropolszczyźnie, a także w gwarach w znaczeniu ‘zwierzęta domowe, zwłaszcza bydło’. Także znane staropolszczyźnie i gwarom słowo wardęga, wywodzące się z niemieckiego Wertung ‘oszacowanie’ (niem. Wert ‘wartość, cena’), oznaczało zarówno ‘dobytek’, jak i ‘bydło’. Co więcej, odziedziczona z epoki prasłowiańskiej staropolska nazwa bydła skot to – jak się najczęściej przyjmuje – dawna pożyczka germańska powiązana m.in. z gockim skatts ‘pieniądz’, niemieckim Schatz ‘skarb’, norweskim skatt ‘podatek’. Obce skot i wardęga nie utrzymały się w polszczyźnie ogólnej, zostały wyparte przez rodzime bydło. Ale w innych językach słowiańskich skot trzyma się mocno po dziś dzień.
Wielka rodzina
Bydło to rzeczownik zbiorowy, pojedynczy egzemplarz zaś to bydlę, a w liczbie mnogiej – bydlęta. Z kolei ‘młode bydlę’ to bydlak (utworzony tak jak prosiak, cielak). We współczesnej polszczyźnie jednak zarówno bydlę, jak i bydlak używane są głównie w znaczeniu przenośnym ‘niegodziwiec, człowiek godny pogardy, małowartościowy moralnie’. W terminologii zoologicznej spotkamy się także z nazwą bydleń, która odnosi się do owada z rodziny gzów pasożytującego na bydle domowym.
Bydło – jako twór wywodzący się od prasłowiańskiego czasownika kontynuowanego przez być – ma w polszczyźnie bardzo licznych dalszych krewnych. Zaliczają się do nich np. takie odziedziczone z prasłowiańszczyzny nazwy roślin, jak bylina i bylica, których etymologiczne znaczenie ‘to, co rośnie’ nawiązuje do najstarszego, pierwotnego znaczenia czasownika być, mającego swoje źródło w praindoeuropejskim *bhū- / *bheṷ- ‘rosnąć, dojrzewać; stawać się’. Do tej samej rodziny etymologicznej należy również byt, dobrobyt, tubylec, a także takie rzeczowniki urobione od wywodzących się od być czasowników prefiksalnych, jak np. (wspomniany już) dobytek, nabytek, niebyt, odbyt, pobyt, przybytek, ubytek, zabytek, zbyt, zbytek. Z bydłem powiązany jest etymologicznie także czasownik wielokrotny od być, czyli bywać, a więc tym samym również jego formy przedrostkowe, jak np. dobywać, nabywać, odbywać, przebywać, przybywać, pozbywać, ubywać, zbywać, zdobywać. Do tego grona zaliczymy także staropolskie rzeczowniki obywacz i obywaciel, wyparte przez czeską formę obywatel.
Z bydłem spokrewniony jest również czasownik bawić, który był pierwotnie czasownikiem o znaczeniu kauzatywnym do być i oznaczał ‘powodować, że coś jest, było, będzie’ (inne przykłady czasowników kauzatywnych, czyli oznaczających powodowanie jakiejś czynności lub stanu, to sadzać, poić, morzyć, warzyć). A więc krewnymi bydła będą także takie czasowniki pochodne od bawić, jak np. nabawić, pobawić, rozbawić, wybawić, zabawić, zbawić. Od tego ostatniego czasownika pochodzą nazwy wykonawców czynności zbawca, zbawiciel.
Przywołany tu czasownik zabawić i powiązany z nim bezpośrednio rzeczownik zabawa doświadczyły ciekawych zmian semantycznych. Zabawa, mająca prasłowiański rodowód, funkcjonowała w polszczyźnie przez długie stulecia w swoim pierwotnym znaczeniu ‘zajęcie, zajmowanie się czymś, zatrudnienie’ (z XIX-wiecznego tekstu: „Można naprowadzić młodego do poznania i pokochania zabawy pożytecznej, którą pracą nazywamy”), które następnie rozwinęło się w ‘przyjemne spędzanie czasu, rozrywka’. Podobny rozwój znaczeniowy dokonał się w czasowniku zabawić (kontynuującym prasłowiańskie *zabaviti, od którego pochodzi przodek zabawy): ‘zająć kogoś czymś’ → ‘zająć kogoś, dostarczając mu rozrywki, uprzyjemnić czas’.
Jako że bydło wywodzi się od czasownika o praindoeuropejskim rodowodzie, ma ono także licznych niesłowiańskich krewnych, takich jak np. litewskie būti ‘być; stawać się, odbywać’, łacińskie fui ‘byłem’, futurus ‘będący, przyszły’, greckie phýō ‘wytwarzać, wydawać, wypuszczać, rodzić’, angielskie be ‘być’, niemieckie bin ‘jestem’, norweskie bo ‘mieszkać’.
Stojące bydło
Co ciekawe, bydłu możemy być wdzięczni za słowo stado. A wskazuje na to jego etymologia. Jest to bowiem kontynuant prasłowiańskiego rzeczownika *stado, który utworzony został za pomocą rzadkiego przyrostka *-do od prasłowiańskiego czasownika *stati ‘stanąć, zatrzymać się, podnieść się’, kontynuowanego w polszczyźnie przez stać, stanę. Czyli pierwotnie stado oznaczało ‘stojącą gromadę zwierząt’, a więc musiało się odnosić do zwierząt, które nie są zbyt ruchliwe – badacze stawiają właśnie na bydło. Ale istnieje także przypuszczenie, że słowo stado nawiązuje do sposobu hodowli bydła, które trzymane było w boksach, kojcach.
A skoro poruszyliśmy kwestię pomieszczeń dla bydła, to warto tu również wspomnieć o stajni, której etymologia też się wiąże z pojęciem „stanie”. W odróżnieniu jednak od stada wywodzi się stajnia od prasłowiańskiego czasownika wielokrotnego *stajati ‘stawać’, który kontynuowany jest przez polskie stać, stoję. Ale zarówno czasownik stać, stanę, jak i czasownik stać, stoję biorą swój początek od wspólnego, praindoeuropejskiego rdzenia *stā ‘stać’. I jeszcze jedna ciekawostka: od tego samego prasłowiańskiego czasownika co stado i za pomocą tego samego przyrostka co bydło utworzone zostało słowo stadło, które pierwotnie było przypuszczalnie nazwą czynności i oznaczało ‘stanie, stawanie (razem)’.
Bibliografia:
- Boryś W. (2010), Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków.
- Długosz-Kurczabowa K. (2008), Wielki słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego, Warszawa.
- Klein E. (1966–1967), Etymological Dictionary of the English Language, vol. I–II, Amsterdam–London–New York.
- Mallory J. P., Adams D. Q. (2006), The Oxford Introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European World, Oxford.
- Mańczak W. (2017), Polski słownik etymologiczny, Kraków.
- Sławski F. (1952–1956), Słownik etymologiczny języka polskiego, t. I, Kraków.
- Słownik języka polskiego (1958–1969), pod red. W. Doroszewskiego, Warszawa, http://doroszewski.pwn.pl/[dostęp: 10.12.2020].
- Słownik prasłowiański (1974), pod red. F. Sławskiego, t. I, Wrocław–Warszawa– Kraków–Gdańsk.
- Гамкрелидзе Т. В., Иванов В. В. (1983), Индоевропейский язык и индоевропейцы. Реконструкция и историко-типологический анализ праязыка и протокультуры, ч. II, Тбилиси.
- Трубачев О. Н. (1960), Происхождение названий домашних животных в славянских языках, Москва.
- Этимологический словарь славянских языков. Праславянский лексический фонд (1976), под ред. О. Н. Трубачева, вып. 3, Москва.
MENAŻERIA ETYMOLOGICZNA 