Lelka zagadka wielka

Lelek, jak przystało na tajemniczego ptaka, nosi zagadkową nazwę, mającą sporną etymologię. Grafika: J. G. Keulemans, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Pisano o lelku, że z lotu jest jak jaskółka, a z upierzenia – jak sowa. Jego nocny tryb życia, bezszelestny lot, maskujące umaszczenie, szeroka „paszcza” i osobliwe wokalizacje pobudzały fantazję ludu, który przypisywał temu skrzydlatemu przedstawicielowi fauny właściwości demoniczne. Jak podaje w swoim „Zwierzyńcu” Jerzy Bralczyk, lelki „według wierzeń przynosiły z Wyraju dusze mające wcielić się ponownie; zbierały się koło domu umierającego, krzyczały, kwiliły – czasem w rytm oddychającego. Po jego śmierci, gdy cichły, nie zabierały duszy; gdy głośno wrzeszczały, dusza była złowiona”.

Mamut, czyli ziemny róg

Nazwa mamuta oznacza etymologicznie ‘ziemny róg’. Grafika: J. Smil, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Przedstawiona na powyższej infografice etymologia mamuta uważana jest przez współczesnych badaczy za jedną z najbardziej prawdopodobnych. Wcześniej długo szukano źródła tej nazwy w języku jakuckim, jako że pierwsze znaleziska szczątków mamutów pochodziły z Jakucji. Najczęściej wskazywano na związek mamuta z jakuckim mamma ‘ziemia’, co znajdowało swoje uzasadnienie w wierzeniach rdzennych ludów Syberii, według których mamut był istotą mieszkającą pod ziemią albo słoniem morskim wykopującym sobie drogę pod ziemią. Inne hipotezy łączyły nazwę tego zwierzęcia z nienieckim jā-ńāmt ‘ziemny róg’, zachodniotunguskim ŋamendi ‘niedźwiedź’, a nawet polskim mamona w znaczeniu ‘monstrum, straszydło, demon’ (w dawnych wierzeniach ludowych mamona/mamuna była złym duchem kobiecym, który porywał i zamieniał dzieci).

Czy czajka była mewą?

Nazwy czajki w wielu językach europejskich mają dźwiękonaśladowczy rodowód. Grafika: J. Gould, H. C. Richter, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Czajka to – obok Dudka, Wróbla, Sikory i Bąka – jedno z najczęstszych polskich nazwisk wywodzących się od nazw ptaków. Może przodkowie osób noszących nazwisko Czajka zasłużyli sobie na nie specyficzną fryzurą, budzącą skojarzenie z zadziornie sterczącymi piórami na głowie czajki. A może nazwano ich imieniem tegoż ptaka, bo zwodzili i uciekali się do oszustwa – niczym czajka udająca ranną, z uszkodzonym skrzydłem, aby odciągnąć uwagę drapieżnika zagrażającego jej rodzinie. A może wreszcie nadano im taki przydomek ze względu na ich krzykliwość, którą to przypisuje się czajce, mającej w zwyczaju podnosić głośny krzyk, gdy ktoś znajdzie się w pobliżu jej gniazda. Nie bez powodu w XVIII-wiecznej nomenklaturze ornitologicznej ptak ten występował pod nazwą czajka krzykacz.

O związkach bydła ze zbawicielem i stada ze stajenką

„Maryjo, […] tyś rozkosz bydła rajskiego” – głoszą słowa dawnej pieśni religijnej. Słowo „bydło” miało niegdyś zupełnie inne, abstrakcyjne znaczenie. Obraz pędzla J. S. Copleya, źródło: Wikimedia Commons (DP).

Poznając inne języki słowiańskie, często natrafiamy w nich na znajomo brzmiące słowa, które jednak różnią się zupełnie znaczeniem od swoich polskich sobowtórów (co też często bywa dla nas zabawne). Przykładem takiego słowa, które ma zagranicznych kuzynów o zaskakującej semantyce, jest bydło. W innych językach słowiańskich funkcjonuje ono w znaczeniach ‘byt’, ‘majątek’ albo ‘mieszkanie’ i tylko w naszym, a także ukraińskim i białoruskim, które zapożyczyły to słowo od nas, odnosi się do zwierząt. I jak się okazuje, to myśmy nadali mu całkowicie nowe znaczenie.

Kaczka na różne sposoby z markaczką na dokładkę

Nazwa „kaczka” wyparła z języków zachodniosłowiańskich starszą nazwę tego ptaka. Grafika: J. Wolf, H. C. Richter, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

A mogliśmy zamiast kaczki mieć wątkę / wętkę albo wątę / wętę, albo wąć / węć, albo wącicę / węcicę, albo też wątwę / wętwę. Takie formy bowiem mógł przybrać w polszczyźnie kontynuant prasłowiańskiej nazwy kaczki *ǫty, ǫtve, gdyby nie została ona wyrugowana z niemal całej słowiańszczyzny zachodniej przez innowację leksykalną *kača (przodek czeskiego gwarowego kača) i jej zdrobniałe formy *kačьka (przodek naszej kaczki, a także czeskiego gwarowego, słowackiego, górnołużyckiego kačka oraz dolnołużyckiego kacka) i *kačica (przodek słowackiego kačica).

Jak z jagnięcia zrobić bazie

„Jagnię”, tak samo jak „owca”, to słowo o pradawnym rodowodzie. Grafika: M. Nicholson, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Puchate kwiatostany wierzb nazywamy kotkami albo baziami. Nie wszyscy jednak mają świadomość, że owe bazie to pierwotnie także nazwa zwierząt, a mianowicie: jagniąt. Co więcej, niewykluczone, że słowo bazie ma wspólną etymologię ze słowem jagnię! Jak to możliwe? Aby odpowiedzieć na to pytanie, najlepiej zacząć od mogącego się poszczycić znacznie starszym rodowodem jagnięcia.

Zrolowany pangolin

Nazwa „pangolin” ma malajski rodowód i oznacza dosłownie ‘zwierzę, które się zwija’. Wizerunek pangolina: W. S. Berridge, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Traszka — smoczyca spokrewniona z Drakulą

Skąd się wzięła nazwa „traszka”? Grafika przedstawiająca traszki górskie: A. Beaumont, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

O pochodzeniu traszki niczego w mądrych księgach nie znalazłam, ale znalazłam w nich słowa, z którymi należałoby ją łączyć: trach, drach, dracha – wszystkie notowane w gwarach w znaczeniu ‘smok, potwór’. A traszki przecież – z ich długimi ogonami, grzebieniastymi wyrostkami na grzbiecie i kolorowym umaszczeniem – wyglądają jak miniaturowe stwory fantastyczne, czemu i zawdzięczają swoją drugą nazwę tryton, zapożyczoną za pośrednictwem łaciny naukowej z greckiego Trítōn – imienia greckiego boga mórz, który przedstawiany był zazwyczaj jako istota o górnej części ciała podobnej do człowieka, a dolnej mającej postać długiego rybiego ogona. Tak więc przypisywanie traszce „smoczej” etymologii wydaje mi się jak najbardziej uzasadnione.