O związkach bydła ze zbawicielem i stada ze stajenką

„Maryjo, […] tyś rozkosz bydła rajskiego” – głoszą słowa dawnej pieśni religijnej. Słowo „bydło” miało niegdyś zupełnie inne, abstrakcyjne znaczenie. Obraz pędzla J. S. Copleya, źródło: Wikimedia Commons (DP).

Poznając inne języki słowiańskie, często natrafiamy w nich na znajomo brzmiące słowa, które jednak różnią się zupełnie znaczeniem od swoich polskich sobowtórów (co też często bywa dla nas zabawne). Przykładem takiego słowa, które ma zagranicznych kuzynów o zaskakującej semantyce, jest bydło. W innych językach słowiańskich funkcjonuje ono w znaczeniach ‘byt’, ‘majątek’ albo ‘mieszkanie’ i tylko w naszym, a także ukraińskim i białoruskim, które zapożyczyły to słowo od nas, odnosi się do zwierząt. I jak się okazuje, to myśmy nadali mu całkowicie nowe znaczenie.

Kaczka na różne sposoby z markaczką na dokładkę

Nazwa „kaczka” wyparła z języków zachodniosłowiańskich starszą nazwę tego ptaka. Grafika: J. Wolf, H. C. Richter, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

A mogliśmy zamiast kaczki mieć wątkę / wętkę albo wątę / wętę, albo wąć / węć, albo wącicę / węcicę, albo też wątwę / wętwę. Takie formy bowiem mógł przybrać w polszczyźnie kontynuant prasłowiańskiej nazwy kaczki *ǫty, ǫtve, gdyby nie została ona wyrugowana z niemal całej słowiańszczyzny zachodniej przez innowację leksykalną *kača (przodek czeskiego gwarowego kača) i jej zdrobniałe formy *kačьka (przodek naszej kaczki, a także czeskiego gwarowego, słowackiego, górnołużyckiego kačka oraz dolnołużyckiego kacka) i *kačica (przodek słowackiego kačica).

Jak z jagnięcia zrobić bazie

„Jagnię”, tak samo jak „owca”, to słowo o pradawnym rodowodzie. Grafika: M. Nicholson, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Puchate kwiatostany wierzb nazywamy kotkami albo baziami. Nie wszyscy jednak mają świadomość, że owe bazie to pierwotnie także nazwa zwierząt, a mianowicie: jagniąt. Co więcej, niewykluczone, że słowo bazie ma wspólną etymologię ze słowem jagnię! Jak to możliwe? Aby odpowiedzieć na to pytanie, najlepiej zacząć od mogącego się poszczycić znacznie starszym rodowodem jagnięcia.

Co owca ma wspólnego z obuwiem?

„Owca” to jedna z najstarszych nazw zwierząt. Grafika: M. Nicholson, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Nazwa, jaką nosi owca w językach słowiańskich, świadczyć może o tym, że nasi przodkowie językowi darzyli owo zwierzę ciepłymi uczuciami. Owca bowiem – kontynuująca prasłowiańską postać *ovьca – to pierwotne zdrobnienie, utworzone za pomocą przyrostka zdrabniającego *-kā od niezachowanej w językach słowiańskich formy †ovь. Spółgłoska c w owcy jest rezultatem regularnej zmiany fonetycznej, tzw. trzeciej palatalizacji, jakiej podlegało k znajdujące się po jerze miękkim ь (*ovь-ka → *ovьca). Jer ten później zanikł, gdyż był w pozycji słabej, czyli w sylabie poprzedzającej sylabę z samogłoską pełną (w tym wypadku a).

Hiena i balizuar, czyli gdzie się czai świnia

„Hiena”, „balizuar” i „świnia” to nazwy zwierząt powiązane ze sobą etymologicznie. Grafika na podstawie prac T. Landseera, J. Zweckera i J. Harrisa, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Od czasu do czasu zoolodzy i miłośnicy fauny doświadczają mniej lub bardziej udanych zmian w nazewnictwie zwierząt. Jakiś czas temu musieli się pogodzić na przykład z tym, że świnka morska została przemianowana na kawię morską, foka szara – na szarytkę morską, a hiena cętkowana – na krokutę cętkowaną.

Nasz dzisiejszy tytułowy bohater leksykalny – balizuar – też jest efektem tego typu zmian. Wcześniej właściciel tej nazwy znany był zoologom jako… balizaur.

O cietrzewiu, który głuszcem był

Cietrzew nosi pradawną nazwę, sięgającą swoim rodowodem epoki praindoeuropejskiej. Grafika: J. Wolf, H. C. Richter, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Po przeprowadzeniu wnikliwego śledztwa stawiam cietrzewiowi zarzut kradzieży mienia imienia. Poszkodowanym jest głuszec. Jako materiał dowodowy posłużą między innymi nagrania głosu podejrzanego i poszkodowanego oraz obcojęzyczne imiona tego drugiego spokrewnione z imieniem tego pierwszego. Zacznijmy od dowodów leksykalnych.

Żmija, ziemniak i poziomka albo gdzie Ziemianin znajdzie ziomka

Żmija silnie związana jest z ziemią, czemu i zawdzięcza swoją nazwę. Grafika: W. G. Baisch, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Żmija to stworzenie ziemskie o bardzo ziemskim, choć właściwiej byłoby rzec: ziemnym, imieniu. Bierze ono bowiem swój początek od tego samego pradawnego pierwiastka, na którym opiera się słowo ziemia.

Owym przodkiem żmii i ziemi było praindoeuropejskie *d^héǵ^hōm ‘ziemia’, które zachowało się również w takich niesłowiańskich nazwach ziemi, jak np. litewskie žeme, łotewskie zeme, perskie zemin, greckie khthōn, łacińskie humus. Zdaniem etymologów ziemia kontynuuje praindoeuropejską formę miejscownika *d^hǵ^hémi ‘na ziemi’, która w prasłowiańszczyźnie przybrała postać *zeḿa (nagłosowe *d^h odpadło, *ǵ^h przeszło regularnie w z).

Łajka szczekaczka

Rodzimy czasownik „łajać”, spokrewniony z zapożyczoną z języka rosyjskiego „łajką”, zachował w gwarach swoje pierwotne znaczenie ‘szczekać’. Wizerunek polujących łajek: Jefim Tichmieniew (DP).