Lelka zagadka wielka

Lelek, jak przystało na tajemniczego ptaka, nosi zagadkową nazwę, mającą sporną etymologię. Grafika: J. G. Keulemans, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Pisano o lelku, że z lotu jest jak jaskółka, a z upierzenia – jak sowa. Jego nocny tryb życia, bezszelestny lot, maskujące umaszczenie, szeroka „paszcza” i osobliwe wokalizacje pobudzały fantazję ludu, który przypisywał temu skrzydlatemu przedstawicielowi fauny właściwości demoniczne. Jak podaje w swoim „Zwierzyńcu” Jerzy Bralczyk, lelki „według wierzeń przynosiły z Wyraju dusze mające wcielić się ponownie; zbierały się koło domu umierającego, krzyczały, kwiliły – czasem w rytm oddychającego. Po jego śmierci, gdy cichły, nie zabierały duszy; gdy głośno wrzeszczały, dusza była złowiona”.

Mamut, czyli ziemny róg

Nazwa mamuta oznacza etymologicznie ‘ziemny róg’. Grafika: J. Smil, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Przedstawiona na powyższej infografice etymologia mamuta uważana jest przez współczesnych badaczy za jedną z najbardziej prawdopodobnych. Wcześniej długo szukano źródła tej nazwy w języku jakuckim, jako że pierwsze znaleziska szczątków mamutów pochodziły z Jakucji. Najczęściej wskazywano na związek mamuta z jakuckim mamma ‘ziemia’, co znajdowało swoje uzasadnienie w wierzeniach rdzennych ludów Syberii, według których mamut był istotą mieszkającą pod ziemią albo słoniem morskim wykopującym sobie drogę pod ziemią. Inne hipotezy łączyły nazwę tego zwierzęcia z nienieckim jā-ńāmt ‘ziemny róg’, zachodniotunguskim ŋamendi ‘niedźwiedź’, a nawet polskim mamona w znaczeniu ‘monstrum, straszydło, demon’ (w dawnych wierzeniach ludowych mamona/mamuna była złym duchem kobiecym, który porywał i zamieniał dzieci).

Zrolowany pangolin

Nazwa „pangolin” ma malajski rodowód i oznacza dosłownie ‘zwierzę, które się zwija’. Wizerunek pangolina: W. S. Berridge, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Traszka — smoczyca spokrewniona z Drakulą

Skąd się wzięła nazwa „traszka”? Grafika przedstawiająca traszki górskie: A. Beaumont, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

O pochodzeniu traszki niczego w mądrych księgach nie znalazłam, ale znalazłam w nich słowa, z którymi należałoby ją łączyć: trach, drach, dracha – wszystkie notowane w gwarach w znaczeniu ‘smok, potwór’. A traszki przecież – z ich długimi ogonami, grzebieniastymi wyrostkami na grzbiecie i kolorowym umaszczeniem – wyglądają jak miniaturowe stwory fantastyczne, czemu i zawdzięczają swoją drugą nazwę tryton, zapożyczoną za pośrednictwem łaciny naukowej z greckiego Trítōn – imienia greckiego boga mórz, który przedstawiany był zazwyczaj jako istota o górnej części ciała podobnej do człowieka, a dolnej mającej postać długiego rybiego ogona. Tak więc przypisywanie traszce „smoczej” etymologii wydaje mi się jak najbardziej uzasadnione.

Szary grizzly

Niedźwiedzie grizzly zawdzięczają swoją nazwę występującej często u nich szarawej barwie futra. Wizerunek niedźwiedzia grizzly: C. Rungius, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Odnośnie do etymologii nazwy grizzly spotkać się można także z niepopularną wśród językoznawców wersją, że nazwa ta pochodzi nie od przymiotnika oznaczającego kolor szary, ale od homofonicznego grisly ‘przerażający’, które miałoby nawiązywać do epitetu podgatunkowego (pierwotnie gatunkowego) niedźwiedzia grizzly: horribilis ‘przeraźliwy, straszny’.

Czarnouchy karakal

Karakal, zwany także rysiem stepowym, zawdzięcza swoją nazwę wyrazistym, zakończonym czarnymi pędzelkami uszom. Wizerunek karakali: J. Wolf, J. Smit, źródło: Wikimedia Commons (DP).

Salangana z gniazda

Salangany – egzotyczne kuzynki naszych jerzyków – zawdzięczają swoją nazwę oryginalnym, zbudowanym z wydzieliny gruczołów ślinowych gniazdom, uchodzącym na Dalekim Wschodzie za luksusowy przysmak. Wizerunek salangan zaczerpnięty z publikacji „Brehms Tierleben” (DP).

Co zyzuś ma wspólnego z grą w kości?

Zyzuś tłuścioch cieszy się popularnością wśród internautów jako właściciel jednej z najbardziej zabawnych nazw zwierząt. Grafika: na podstawie pracy M. Virtali, źródło: Wikimedia Commons (DP).

Zyzuś tłuścioch to nazwa, która chyba u większości z nas wywołuje uśmiech. Nosi ją spotykany także w naszym kraju pająk z rodziny omatnikowatych, spokrewniony m.in. ze słynną czarną wdową.

O ile w przypadku drugiego członu tej nazwy nie ma raczej wątpliwości, że stanowi on aluzję do okrągłego, baniastego odwłoka pająka (choć bardzo prawdopodobne, że o takim członie zadecydował nie tylko wygląd zyzusia tłuściocha, ale także jego nazwa rodzajowa Steatoda, wywodząca się od greckiego stéar, D. stéatos ‘tłuszcz’), o tyle pierwszy człon wydaje się dość zagadkowy. Niestety, w dostępnych mi źródłach nie znalazłam gotowej odpowiedzi, skąd się wziął zyzuś, ale przyszły mi do głowy pewne pomysły, jak można by objaśnić jego genezę.