Mamut, czyli ziemny róg

Nazwa mamuta oznacza etymologicznie ‘ziemny róg’. Grafika: J. Smil, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Przedstawiona na powyższej infografice etymologia mamuta uważana jest przez współczesnych badaczy za jedną z najbardziej prawdopodobnych. Wcześniej długo szukano źródła tej nazwy w języku jakuckim, jako że pierwsze znaleziska szczątków mamutów pochodziły z Jakucji. Najczęściej wskazywano na związek mamuta z jakuckim mamma ‘ziemia’, co znajdowało swoje uzasadnienie w wierzeniach rdzennych ludów Syberii, według których mamut był istotą mieszkającą pod ziemią albo słoniem morskim wykopującym sobie drogę pod ziemią. Inne hipotezy łączyły nazwę tego zwierzęcia z nienieckim jā-ńāmt ‘ziemny róg’, zachodniotunguskim ŋamendi ‘niedźwiedź’, a nawet polskim mamona w znaczeniu ‘monstrum, straszydło, demon’ (w dawnych wierzeniach ludowych mamona/mamuna była złym duchem kobiecym, który porywał i zamieniał dzieci).

O związkach bydła ze zbawicielem i stada ze stajenką

„Maryjo, […] tyś rozkosz bydła rajskiego” – głoszą słowa dawnej pieśni religijnej. Słowo „bydło” miało niegdyś zupełnie inne, abstrakcyjne znaczenie. Obraz pędzla J. S. Copleya, źródło: Wikimedia Commons (DP).

Poznając inne języki słowiańskie, często natrafiamy w nich na znajomo brzmiące słowa, które jednak różnią się zupełnie znaczeniem od swoich polskich sobowtórów (co też często bywa dla nas zabawne). Przykładem takiego słowa, które ma zagranicznych kuzynów o zaskakującej semantyce, jest bydło. W innych językach słowiańskich funkcjonuje ono w znaczeniach ‘byt’, ‘majątek’ albo ‘mieszkanie’ i tylko w naszym, a także ukraińskim i białoruskim, które zapożyczyły to słowo od nas, odnosi się do zwierząt. I jak się okazuje, to myśmy nadali mu całkowicie nowe znaczenie.

Jak z jagnięcia zrobić bazie

„Jagnię”, tak samo jak „owca”, to słowo o pradawnym rodowodzie. Grafika: M. Nicholson, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Puchate kwiatostany wierzb nazywamy kotkami albo baziami. Nie wszyscy jednak mają świadomość, że owe bazie to pierwotnie także nazwa zwierząt, a mianowicie: jagniąt. Co więcej, niewykluczone, że słowo bazie ma wspólną etymologię ze słowem jagnię! Jak to możliwe? Aby odpowiedzieć na to pytanie, najlepiej zacząć od mogącego się poszczycić znacznie starszym rodowodem jagnięcia.

Zrolowany pangolin

Nazwa „pangolin” ma malajski rodowód i oznacza dosłownie ‘zwierzę, które się zwija’. Wizerunek pangolina: W. S. Berridge, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Szary grizzly

Niedźwiedzie grizzly zawdzięczają swoją nazwę występującej często u nich szarawej barwie futra. Wizerunek niedźwiedzia grizzly: C. Rungius, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Odnośnie do etymologii nazwy grizzly spotkać się można także z niepopularną wśród językoznawców wersją, że nazwa ta pochodzi nie od przymiotnika oznaczającego kolor szary, ale od homofonicznego grisly ‘przerażający’, które miałoby nawiązywać do epitetu podgatunkowego (pierwotnie gatunkowego) niedźwiedzia grizzly: horribilis ‘przeraźliwy, straszny’.

Co owca ma wspólnego z obuwiem?

„Owca” to jedna z najstarszych nazw zwierząt. Grafika: M. Nicholson, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Nazwa, jaką nosi owca w językach słowiańskich, świadczyć może o tym, że nasi przodkowie językowi darzyli owo zwierzę ciepłymi uczuciami. Owca bowiem – kontynuująca prasłowiańską postać *ovьca – to pierwotne zdrobnienie, utworzone za pomocą przyrostka zdrabniającego *-kā od niezachowanej w językach słowiańskich formy †ovь. Spółgłoska c w owcy jest rezultatem regularnej zmiany fonetycznej, tzw. trzeciej palatalizacji, jakiej podlegało k znajdujące się po jerze miękkim ь (*ovь-ka → *ovьca). Jer ten później zanikł, gdyż był w pozycji słabej, czyli w sylabie poprzedzającej sylabę z samogłoską pełną (w tym wypadku a).

Czarnouchy karakal

Karakal, zwany także rysiem stepowym, zawdzięcza swoją nazwę wyrazistym, zakończonym czarnymi pędzelkami uszom. Wizerunek karakali: J. Wolf, J. Smit, źródło: Wikimedia Commons (DP).

Mormi z Nepalu

Mormi borneański i mormi złocisty na XIX-wiecznych rycinach autorstwa J. Wolfa i J. Smita; źródło: Wikimedia Commons (DP).

Mormi to nazwa odnosząca się do dwóch mało znanych gatunków kotowatych: mormi złocistego, zamieszkującego Azję południowo-wschodnią, od Himalajów po Malezję i Sumatrę, i mormi borneańskiego, endemicznego przedstawiciela fauny wyspy Borneo. Oba widnieją w międzynarodowej „Czerwonej księdze gatunków zagrożonych”: mormi złocisty jako bliski zagrożenia, a mormi borneański jako zagrożony wyginięciem. Zwierzęta te prowadzą niezwykle skryty tryb życia i większość informacji o ich zwyczajach pochodzi z obserwacji osobników przebywających w niewoli.