Czarnouchy karakal

Karakal, zwany także rysiem stepowym, zawdzięcza swoją nazwę wyrazistym, zakończonym czarnymi pędzelkami uszom. Wizerunek karakali: J. Wolf, J. Smit, źródło: Wikimedia Commons (DP).

Mormi z Nepalu

Mormi borneański i mormi złocisty na XIX-wiecznych rycinach autorstwa J. Wolfa i J. Smita; źródło: Wikimedia Commons (DP).

Mormi to nazwa odnosząca się do dwóch mało znanych gatunków kotowatych: mormi złocistego, zamieszkującego Azję południowo-wschodnią, od Himalajów po Malezję i Sumatrę, i mormi borneańskiego, endemicznego przedstawiciela fauny wyspy Borneo. Oba widnieją w międzynarodowej „Czerwonej księdze gatunków zagrożonych”: mormi złocisty jako bliski zagrożenia, a mormi borneański jako zagrożony wyginięciem. Zwierzęta te prowadzą niezwykle skryty tryb życia i większość informacji o ich zwyczajach pochodzi z obserwacji osobników przebywających w niewoli.

Co łączy żbika z żubrem?

Słowo „żbik” doświadczyło na przestrzeni wieków licznych przekształceń. Grafika: A. Thorburn, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Na postawione w tytule pytanie niejeden użytkownik polszczyzny odpowie bez namysłu: żbika i żubra łączy to, że oba zaczynają się na „zet z kropką”. I będzie to prawidłowa odpowiedź! Ale kryć się za nią będzie coś jeszcze. Jak pamiętacie, żubr nie od zawsze nosił ową kropkę nad „z” – kiedyś był zubrem (opowiadałam o tym tutaj). Formę zubr uznano jednak za zmazurzoną i poprawiono „z” na „ż”. Jak się okazuje, identyczny los spotkał również żbika, który w staropolszczyźnie miał postać zbik, zdbik oraz sbik, stbik. Ale żeby było ciekawiej, język staropolski znał też formy zdeb, steb o znaczeniu ‘żbik’ i to właśnie od nich wywodzą się powyższe nazwy żbika zakończone na -ik (kóre pełniło tu funkcję formantu deminutywnego, czyli zdrabniającego). Jak w takim razie brzmiała pierwotna postać nazwy naszego dzisiejszego bohatera?

Irbis — tajemniczy przybysz z ałtajskim rodowodem

Nazwa „irbis”, znana licznym językom, ma swoje źródło w językach ałtajskich. Grafika: J. Wolf, J. Smit, źródło: Wikimedia Commons (DP).

Zainspirowana wczorajszymi obchodami Dnia Pantery Śnieżnej, zwanej także irbisem, postanowiłam opowiedzieć miłośnikom etymologii o nazwach tego przepięknego mieszkańca surowych gór Azji, który – niestety – może wkrótce zniknąć z naszej planety, jeśli nie będziemy go wystarczająco chronić.

Zacznijmy od egzotycznie brzmiącego słowa irbis. Skąd się wzięło? Otóż do naszego języka trafiło jako zapożyczenie z języka rosyjskiego, który z kolei przejął je – jak się powszechnie przyjmuje – z języka mongolskiego. W identycznej formie poświadczone jest ono w języku mongolskim klasycznym, we współczesnym mongolskim natomiast funkcjonuje w formie irwes, gdzie ma także ogólne znaczenie ‘lampart, pantera’.

Świetlana przeszłość rysia

Odpoczywający ryś euroazjatycki (Lynx lynx). Słowa „ryś” i „lynx” mają wspólną etymologię. Źródło grafiki: Biodiversity Heritage Library (DP).

Ryś – nazwa jednego z dwóch polskich przedstawicieli dzikich kotowatych, sympatycznie brzmiąca, jak zdrobnienie imienia Ryszard. Ze spieszczonym Rysiem jednak niemająca nic wspólnego. Nie ma też nic wspólnego z prawdą rozpowszechniana tu i ówdzie informacja, jakoby nazwa ryś powiązana była etymologicznie z przestarzałym synonimem przysłówka kłusem – rysią (biec rysią ‘biec kłusem’). Prawdą jest natomiast, że nazwa ta spokrewniona jest ze swoim łacińskim odpowiednikiem: lynx, który stał się nazwą gatunkową zamieszkującego nasze lasy rysia euroazjatyckiego (Lynx lynx).