Jeż — pożeracz żmij

Słowo „jeż” ma praindoeuropejski rodowód. Grafika: A. Thorburn, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

„Dokąd tupta nocą jeż…” – wielu z nas, wychowanych na „Domowym przedszkolu”, dziesiątki razy wyśpiewywało te słowa. No więc dokąd zmierza nocą jeż? Do stołówki – a jakże! A w stołówce czekają owady, larwy, ślimaki, węże, żmije. Tak, nasz milusiński bohater może zjeść nawet jadowitą żmiję zygzakowatą. I jak się okazuje, właśnie owej kulinarnej słabości do żmij zawdzięcza on swoje imię! A imię to ma bardzo stary rodowód: jeż „przytuptał” do nas z odległej epoki praindoeuropejskiej. I jego historia łączy się z historią węża i węgorza, którą przedstawiałam już na blogu (tutaj można ją znaleźć).

Przypomnę: słowa wąż i węgorz wywodzą się od praindoeuropejskiego rdzenia *angṷ^hi- ‘wąż, żmija’, który w prasłowiańszczyźnie dał regularną postać *ǫgь. Jeż natomiast powstał na bazie innego wariantu fonetycznego powyższego praindoeuropejskiego rdzenia – *eǵhi-, który ma takie samo znaczenie. Wysuwano przypuszczenie, że to właśnie *eǵhi- jest pierwotną formą, *angṷ^hi- zaś stanowi jej tabuistyczne przekształcenie.

Jeż skradł imię manguście?

Powszechnie przyjmuje się, że etymologiczne znaczenie słowa jeż to ‘związany ze żmiją, pożerający żmije’, co – niewątpliwie – znajduje potwierdzenie w danych dotyczących upodobań pokarmowych naszego kolczastego bohatera. Ale pojawiały się też głosy, że owa praindoeuropejska nazwa kontynuowana współcześnie przez polskie jeż pierwotnie przeznaczona była dla innego przedstawiciela fauny gustującego w beznogich gadach, mianowicie mangusty – drapieżnego ssaka, któremu niestraszne polowania nawet na śmiercionośne kobry. Pogląd ten spotkał się jednak z krytyką. Na jego niekorzyść miałby świadczyć fakt, że na prehistorycznych stanowiskach archeologicznych w Europie nie znajdowano śladów obecności mangusty (w przeciwieństwie do śladów obecności jeża) i że naturalny zasięg występowania tego zwierzęcia nie pokrywa się z zasięgiem kontynuantów praindoeuropejskiego *eǵhi- (szeroko rozpowszechniona mangusta indyjska, a także kilka innych gatunków mangust, zamieszkuje subkontynent indyjski; natomiast czczona w starożytnym Egipcie mangusta egipska, zwana ichneumonem, została sprowadzona stamtąd do Europy w charakterze zwierzęcia do towarzystwa przez starożytnych Rzymian).

Istnieje pogląd, że nazwa „jeż” zarezerwowana była pierwotnie dla mangusty – ssaka, któremu niestraszne polowania na śmiercionośne węże. Grafika przedstawiająca mangustę indyjską polującą na kobrę: L. Sargent, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Niemniej należy przyznać, że futro przywołanych tu gatunków mangust pod względem ubarwienia i faktury budzi skojarzenia z pokrywającymi ciało jeża kolcami; no i manguści spiczasty pyszczek z okrągłymi uszkami też przypomina nieco mordkę jeża. Dochodzi do tego jeszcze wspomniana skłonność do zajadania się wężami… Jeśli uwzględnimy powyższe i przyjmiemy koncepcję o indyjskiej praojczyźnie języków indoeuropejskich, to hipoteza zakładająca, że imię naszego dzisiejszego bohatera zarezerwowane było pierwotnie dla mangusty, nie wydaje się całkowicie pozbawiona prawdopodobieństwa. Może nasi praprzodkowie, przybywszy na tereny niezamieszkane przez mangustę, przenieśli nazwę tego zwierzęcia na innego podobnego mu przedstawiciela fauny?

Rodzina jeża

Etymologiczne znaczenie słowa „jeż” to przypuszczalnie ‘pożerający żmije’. W menu zamieszkujących nasze parki i lasy jeży nierzadko gości jedyny jadowity wąż polskiej fauny – żmija zygzakowata. Źródło grafiki: Biodiversity Heritage Library (DP).

Nie ma natomiast wątpliwości co do tego, gdzie się podziewają krewni jeża. Otóż znajdziemy ich, w tym samym znaczeniu, w językach bałtyckich: litewskie ežys, łotewskie ezis; w językach germańskich: staronordyckie igull, staroangielskie i staro-wysoko-niemieckie igil, niemieckie Igel; w języku greckim: ekhῖnos; w ormiańskim: ozni; w osetyjskim: wyzyn / uzun. No i oczywiście całą gromadę najbliższych krewnych jeża o takim samym znaczeniu mamy w językach słowiańskich, np.: czeskie ježek, rosyjskie joż, ukraińskie jiżak, serbsko-chorwackie i słoweńskie jež.

Wspólny przodek słowiańskich nazw jeża miał postać *ežь, która rozwinęła się z *ez-i̭o-. Ta forma z kolei kontynuuje znane nam już praindoeuropejskie *eǵh-i̭o- (-i̭o- jest tutaj przyrostkiem). Mamy tu do czynienia z regularnymi zmianami fonetycznymi: przejściem praindoeuropejskiego *ǵh w *z na gruncie prasłowiańskim (podobna zmiana zaszła w nazwie zając) i przejściem *z w *ž pod wpływem *i̭ (j). Spółgłoska j w nazwie jeż jest tzw. protezą, czyli sztucznie dodaną spółgłoską przed nagłosową samogłoską (z taką samą protezą mamy do czynienia w wyrazie jeleń).

 ♣♣♣

Tak oto przedstawia się w skrócie sięgająca niepamiętnych czasów historia nazwy jeża – zwierzątka, które ponoć niewiele się zmieniło od momentu pojawienia się na naszej planecie, w odległym oligocenie. Już za kilka dni, 10 listopada, obchodzić będziemy Dzień Jeża – święto, które ma nam przypominać o konieczności chronienia tych pożytecznych ssaków. Dumając nad ich imieniem, zadumajmy się też nad coraz cięższym losem owych „pożeraczy żmij”.

---

Bibliografia:

• Boryś W. (2010), Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków.
• Encyclopedia of Indo-European Culture (1997), ed. J. P. Mallory, D. Q. Adams, London & Chicago.
• Sławski F. (1952–1956), Słownik etymologiczny języka polskiego, t. I, Kraków.
• Гамкрелидзе Т. В., Иванов В. В. (1983), Индоевропейский язык и индоевропейцы. Реконструкция и историко-типологический анализ праязыка и протокультуры, ч. II, Тбилиси.
• Этимологический словарь славянских языков. Праславянский лексический фонд (1979), под ред. О. Н. Трубачева, вып. 6, Москва.
• Фасмер М. (1986), Этимологический словарь русского языка, перевод с нем. и доп. О. Н. Трубачева, т. II, Москва.
  

Zapisz