Węgorz — rybi wąż z protezą

Węgorza łączy z wężem nie tylko zewnętrzne podobieństwo. Grafika: A. F. Lydon, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Węgorz ma wężowatą fizjonomię i idealnie pasujące do niej… wężowate imię. Z wężem łączy go jeszcze to, że oba noszą… protezy. Tak, tak! Ale zacznijmy od początku…

A na początku był praindoeuropejski rdzeń *angṷ^hi- o znaczeniu ‘wąż, żmija’ oraz ‘robak’. Ów rdzeń stał się podstawą takich słów, jak: litewskie angis, łotewskie ùodzs ‘żmija, jadowity wąż’, staropruskie angis, łacińskie anguis, staro-wysoko-niemieckie unc ‘żmija’, współczesne niemieckie Unke ‘kumak’, staropruskie angur(g)is, litewskie ungurys, łacińskie anguilla (stąd naukowa nazwa węgorza europejskiego Anguilla anguilla), greckie énchelys ‘węgorz’ i – szczególnie nas interesujące – prasłowiańskie *ǫžь ‘wąż’, kontynuowane przez polskie wąż, dolnołużyckie huž ‘wąż, robak’, rosyjskie už, ukraińskie vuž ‘zaskroniec’, słoweńskie vȏž ‘wąż’ oraz prasłowiańskie *ǫgorь ‘węgorz’, kontynuowane przez polskie węgorz, czeskie uhoř, rosyjskie ugor’, serbskie i chorwackie ugor o tym samym znaczeniu.

Protezy dla węża i węgorza

Jak widać z powyższej listy spokrewnionych ze sobą indoeuropejskich nazw, jedynie słowiańskie leksemy (ale nie wszystkie) zawierają w nagłosie spółgłoskę v- (zapisywaną w języku polskim jako w) – i to właśnie jest owa proteza, czyli w terminologii lingwistycznej nieuzasadniona etymologicznie głoska lub grupa głosek pojawiająca się w nagłosie wyrazu. W przypadku prasłowiańskich nazw węża i węgorza spółgłoska protetyczna *v- wspierała artykulację nagłosowej samogłoski nosowej *ǫ-.

Zaskroniec zwyczajny i zaskroniec rybołów. Wschodniosłowiańskie genetyczne odpowiedniki nazwy „wąż” zawęziły swoje pierwotne znaczenie do pojęcia ‘zaskroniec’. Grafika: Ch. Dotteler, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Pojawianie się protezy przed nosówkami w nagłosie było w języku prasłowiańskim regularnym zjawiskiem fonetycznym, dlatego w języku polskim, który jako jedyny zachował prasłowiańskie samogłoski nosowe, nie ma wyrazów zaczynających się od ę lub ą (podobne protezy znajdujemy na przykład w takich wyrazach, jak: węgiel, wątroba, więzy, wąski, język, wydra, woń, już).

A skąd się wzięła owa nosówka *ǫ- w prasłowiańskich nazwach węża i węgorza? Otóż rozwinęła się regularnie z praindoeuropejskiego połączenia samogłoski a i nosowej spółgłoski n w pozycji przed inną spółgłoską. Później na gruncie polskim ǫ w nazwie węgorza przeszło w ę, co wiąże się z dość skomplikowanymi losami nosówek w polszczyźnie (w XV-wiecznych zabytkach notowane są formy z pierwotnym nosowym o: vągorsz, vąngor; w kaszubszczyźnie zachowała się forma vągoř).

Spalatalizowany wąż

Regularnie rozwinęło się także prasłowiańskie *g- z praindoeuropejskiego *gṷ^h–. Dlaczego mamy zatem w nazwie wąż spółgłoskę -ż zamiast spółgłoski -g? Jest to znowu rezultat regularnego procesu fonetycznego, jaki zachodził w języku prasłowiańskim, a mianowicie tzw. pierwszej palatalizacji. Polegała ona na przejściu k → č (odpowiada cz), g → ž (ż), x (ch) → š (sz) w pozycji przed i, ь, e, ĕ, ę, ŕ̥, ĺ̥. A więc we wczesnej prasłowiańskiej postaci nazwy węża *ǫgь (← *angĭ) spółgłoska g miała warunki do przejścia w ž, gdyż znajdowała się przed półsamogłoską ь (co dało postać *ǫžь); w wyrazie *ǫgorь natomiast spółgłoska g takich warunków nie miała, bo znajdowała się przed samogłoską o, która nie powodowała wspomnianej palatalizacji.

Czyli ż w nazwie wąż odpowiada etymologicznie spółgłosce g w wyrazie węgorz i w żadnym wypadku nie ma nic wspólnego z tożsamym pod względem fonetycznym rz w nazwie owej ryby; rz rozwinęło się regularnie z prasłowiańskiego miękkiego r’ w sufiksie (*-orь → -orz), które zostało zmiękczone przez półsamogłoskę ь (tzw. jer miękki).

Historię rozwoju nazw wąż i węgorz przedstawia w uproszczeniu ten oto schemat:

Nazwy „wąż” i „węgorz” mają wspólną, praindoeuropejską etymologię. Spółgłoskę „w” zyskały dopiero na gruncie słowiańskim. Rysunek węża: G. Lehman, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP); rysunek węgorza: Oudart, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Nieczysta ryba-wąż kąpie się w rosie

W związku z tym, że nazwa węgorz wywodzi się od praindoeuropejskiego słowa o znaczeniu ‘wąż, żmija’, można rekonstruować jej etymologiczne znaczenie jako ‘wężowaty’, ‘mający cechy węża’, ‘przypominający węża’.

Nasi praprzodkowie nie zaliczali węgorzy do ryb, uważali je za gady albo wręcz za wodne węże – takie przekonanie wiązało się nie tylko z wężowatym wyglądem tych ryb, ale także z ich umiejętnością pełzania po lądzie w czasie migracji z wód słodkich do morza oraz z ich toksycznymi właściwościami (krew węgorzy zawiera ichtiotoksynę, mającą działanie podobne do jadu węży).

Na Rusi wierzono, że w dzień Szymona Słupnika węgorze wychodzą o wschodzie słońca na brzeg i pełzają po pokrytych rosą łąkach, aby zmyć z siebie wszelkie choroby. Dlatego w ten dzień nie wolno było chodzić nad rzekę, dopóki nie opadła poranna rosa, aby nie przenieść na siebie zostawionych w niej przez węgorze chorób. Wśród Rzymian rozpowszechnione było przeświadczenie, że węgorze są wyłącznie płci żeńskiej i w celach reprodukcyjnych wychodzą na brzeg, by kopulować tam z samcami żmij. Ryby te ponadto w różnych kulturach uważano za nieczyste i zakazywano ich spożywania. Ale w polskiej encyklopedii z pierwszej połowy XIX wieku czytamy, że białe i tłuste mięso węgorza jest bardzo cenione. Nie próbujcie jednak, jak smakuje, bo węgorz europejski jest obecnie, niestety, gatunkiem krytycznie zagrożonym wyginięciem.

Węgorz był obiektem licznych przesądów. Na Rusi wierzono, że w dzień Szymona Słupnika węgorze wychodzą o wschodzie słońca na brzeg i pełzają po pokrytych rosą łąkach, aby zmyć z siebie wszelkie choroby. Źródło grafiki: Biodiversity Heritage Library (DP).

Gad, ryba i płazinieć

Zostawmy jednak te kulinarne dygresje i na zakończenie powróćmy jeszcze do praindoeuropejskiego słowa, z którym związane są nazwy naszych dzisiejszych rybo-gadzich bohaterów. Jak pamiętacie, oprócz znaczenia ‘żmija, wąż’ miało ono jeszcze znaczenie ‘robak’. Jednym z kontynuantów owego rdzenia pozwalającym na taką rekonstrukcję jego znaczenia jest prasłowiańskie *ǫgrъ ‘robak, larwa (pasożytująca w ciele zwierzęcia)’, od którego wywodzi się między innymi polskie wągier, oznaczające we współczesnej nomenklaturze zoologicznej ‘larwę niektórych gatunków tasiemca’.

A więc nazwy trzech różnych zwierząt, należących do odrębnych gromad: wąż, węgorz i wągier (bo wągier jako larwa tasiemca jest przecież zwierzęciem, podobnie jak larwa motyla, zwana gąsienicą) – mają wspólną, praindoeuropejską etymologię. Chciałoby się jeszcze dodać, że od innego wariantu fonetycznego praindoeuropejskiego słowa o znaczeniu ‘wąż, żmija’ pochodzi również nazwa… jeż… Ale na dziś wystarczy, o jeżu będzie innym razem.

---

Bibliografia:

• Boryś W. (2010), Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków.
• Długosz-Kurczabowa K., Dubisz S. (2001), Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa.
• Mała encyklopedya polska przez S. P. [i.e. Stanisław Plater] (1847), t. II, Leszno-Gniezno, https://books.google.pl/books/reader?id=ILZfAAAAcAAJ&hl=pl&printsec=frontcover&output=reader&pg=GBS.PA487 [19.04.2016].
• Mallory J. P., Adams D. Q. (2006), The Oxford Introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European World, Oxford.
• Гамкрелидзе Т. В., Иванов В. В. (1983), Индоевропейский язык и индоевропейцы. Реконструкция и историко-типологический анализ праязыка и протокультуры, ч. II, Тбилиси.
• Коринфский А. А. (2013), Народная Русь, Москва.
• Славянские древности. Этнолингвистический словарь (1995), под ред. Н. И. Толстого, Москва.