Traszka — smoczyca spokrewniona z Drakulą

Skąd się wzięła nazwa „traszka”? Grafika przedstawiająca traszki górskie: A. Beaumont, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

O pochodzeniu traszki niczego w mądrych księgach nie znalazłam, ale znalazłam w nich słowa, z którymi należałoby ją łączyć: trach, drach, dracha – wszystkie notowane w gwarach w znaczeniu ‘smok, potwór’. A traszki przecież – z ich długimi ogonami, grzebieniastymi wyrostkami na grzbiecie i kolorowym umaszczeniem – wyglądają jak miniaturowe stwory fantastyczne, czemu i zawdzięczają swoją drugą nazwę tryton, zapożyczoną za pośrednictwem łaciny naukowej z greckiego Trítōn – imienia greckiego boga mórz, który przedstawiany był zazwyczaj jako istota o górnej części ciała podobnej do człowieka, a dolnej mającej postać długiego rybiego ogona. Tak więc przypisywanie traszce „smoczej” etymologii wydaje mi się jak najbardziej uzasadnione.

Od tracha do traszki

W nazwie tej widziałabym zdrobnienie od formy tracha, której wprawdzie w słownikach nie znalazłam, ale można założyć, że skoro drach miał swój wariant żeński dracha, to mógł go mieć i trach. Ewentualnie można by potraktować traszkę jako zdrobnienie od formy trach, z tym że ze zmienionym rodzajem – z męskiego na żeński: (ten) traszek → (ta) traszka. Być może nazwa rodzaju żeńskiego wydała się odpowiedniejsza dla zwierzęcia, które należy do salamander i które w gwarach określane jest mianem wodnej jaszczurki. Ale nasuwa się też jeszcze jedno – najprostsze – objaśnienie, że traszka to forma żeńska derywowana bezpośrednio od formy trach za pomocą sufiksu żeńskiego -ka. Jednak od form męskich za pomocą tego sufiksu tworzymy generalnie nazwy odnoszące się do osób, natomiast w przypadku nazw zwierząt stosujemy najczęściej sufiks -ica/-yca. A więc od tracha spodziewalibyśmy się formy żeńskiej traszyca – tak jak od smoka mamy smoczycę. Niemniej kotka i takie współczesne neologizmy zoologiczne, jak tygryska (nazwa ptaków z rodzaju Tigrisoma), lemurka (nazwa ptaków z rodzaju Newtonia), wielbłądka (nazwa owadów z rzędu Raphidioptera) – mogłyby przemawiać za tym, że traszka powstała bezpośrednio od męskorodzajowego tracha.

Smoczy praszczur

A skąd się wziął ów trach? Otóż ma on swoje źródło w średnio-wysoko-niemieckim trache, tracke, drache, dracke ‘smok; diabeł’ (dziś niemieckie Drache ‘smok; latawiec’), co tłumaczy wariantywność fonetyczną i rodzajową tego leksemu w polszczyźnie. Trach to także nazwa związanego pierwotnie z morawsko-śląskim rodem Trachów z Brzezia herbu szlacheckiego, na którego tarczy widnieje skrzydlaty smok z długim ogonem. Niewykluczone zatem, że to owa nazwa rodowa przyczyniła się do rozpowszechnienia się w gwarach polskich tracha w znaczeniu ‘smok’. Słowo to notowane jest w polszczyźnie także w formie drak. W języku staropolskim funkcjonował urobiony od niej przymiotnik drakowy ‘smoczy, odnoszący się do smoka’.

Etymologiczne znaczenie nazwy „traszka” to ‘mały smok / smoczyca’. Grafika przedstawiająca różne gatunki traszek: J. Fleischmann (DP); grafika przedstawiająca różne gatunki smoków ;-) zaczerpnięta z publikacji J. Jonstonusa „Historiae naturalis de quadrupedibus libri…” (DP); źródło: Biodiversity Heritage Library.

Ale i niemiecki ‘smok’, któremu zawdzięczamy traszkę, nie jest tworem rodzimym. Jest to zapożyczenie za pośrednictwem łacińskiego dracō ‘rodzaj wielkiego węża; smok’ z greckiego drákōn (o tym samym znaczeniu), które powiązane jest przypuszczalnie z greckim dérkomai ‘widzę, patrzę’. Pierwotne znaczenie najdalszego przodka traszki etymolodzy rekonstruują jako ‘mający ostry wzrok, świetnie widzący’ lub ‘mający przenikliwe, niebezpieczne spojrzenie’ (wspomnieć tu można mitologiczną Meduzę, która swoim spojrzeniem zamieniała wszystko, co żywe, w kamień, czy też bazyliszka, któremu zawdzięczamy wyrażenie wzrok/spojrzenie bazyliszka).

Smocza parantela

Od greckiego drákōn pochodzi także szereg nazw smoka funkcjonujących w innych językach europejskich, np. angielskie dragon, niderlandzkie draak, norweskie drake, francuskie dragon, hiszpańskie dragón, litewskie drakonas, rosyjskie drakon, gruzińskie drakoni.

Do krewnych traszki zadomowionych w polszczyźnie zaliczać się będą takie leksemy, jak: drakoński (od imienia prawodawcy ateńskiego Drakona, czyli dosłownie ‘smoka’); drakonidy ‘rój meteorów, którego radiant znajduje się w gwiazdozbiorze Smoka’, dragon ‘żołnierz formacji wojskowej zwanej dragonią’ (termin przejęty z francuszczyzny), dracena. Tak, nazwa tej popularnej w naszych mieszkaniach rośliny ma wspólną etymologię z traszką! Jest to spolszczenie łacińskiej nazwy rodzajowej dracen Dracaena, która z kolei ma swoje źródło w greckim drákaina ‘smoczyca’, utworzonym za pomocą sufiksu żeńskiego -aina od znanego nam już drákōn. Nazwa Dracaena odnosiła się pierwotnie do draceny smoczej (Dracaena draco), która z uwagi na niezwykły pokrój (budzący skojarzenia z wielogłowym stworem) i wypływającą z niej po nacięciu czerwoną żywicę postrzegana była jako roślina magiczna, zrodzona z krwi zranionego smoka.

Do tej samej rodziny etymologicznej należy także imię słynnego bohatera literackiego hrabiego Drakuli, które autor – Bram Stoker – zaczerpnął od XV-wiecznego władcy wołoskiego Włada Drakuli, zwanego też Palownikiem.

Draceny smocze z Teneryfy pędzla Marianne North (DP), źródło: Wikioo.org (DP). Nazwa „dracena” wywodzi się od tego samego słowa co nazwa „traszka”: greckiego „drákōn” oznaczającego ‘smoka’.

---

Bibliografia:

• Bańkowski A. (2000), Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1, Warszawa.
• Brückner A. (1985), Słownik etymologiczny języka polskiego, wyd. IV, Warszawa.
• Karłowicz J. (1900), Słownik gwar polskich, t. I, Kraków.
• Karłowicz J., Kryński A., Niedźwiedzki W. (1919), Słownik języka polskiego, t. VII, Warszawa.
• Klein E. (1966–1967), Etymological Dictionary of the English Language, vol. I–II, Amsterdam–London–New York.
• Linde S. (1812), Słownik języka polskiego, vol. V, Warszawa.
• Mallory J. P., Adams D. Q. (2006), The Oxford Introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European World, Oxford.
• Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Część 5: Nazwy osobowe pochodzenia niemieckiego (1997), oprac. Z. Klimek, Kraków.
• Słownik gwar polskich (2003), red. J. Okoniowa, J. Reichan, t. VI, z. 3 (18), Kraków.
• Słownik staropolski (1957), red. nacz. S. Urbańczyk, t. II, z. 3 (9), Warszawa.
• Słownik wyrazów obcych (1980), red. J. Tokarski, Warszawa.
• Trach (2019), Wikipedia [dostęp: 03.02.2020].