Kudłaty kundel

Słynne kundelki wystrzelone na orbitę okołoziemską: Wietierok i Ugolok (Wietrzyk i Węgielek). Zdjęcie: Tekniska museet, źródło: Wikimedia Commons (CC BY).

Kundel, notowany w polszczyźnie także w formach kundla, kondel, kóndel, kądel, kundys, kondys, znany jest również językom wschodniosłowiańskim. W gwarach rosyjskich słowo to oznacza ‘wielkiego kosmatego psa’, w gwarach ukraińskich – ‘owczarka, psa owczarskiego’, a w gwarach białoruskich – ‘psa, szczególnie kosmatego’.

Owe znaczenia genetycznych odpowiedników kundla przemawiają na korzyść popularnej hipotezy, zgodnie z którą kundel spokrewniony jest z kudłami, kądzielą i kędziorem, a jego pierwotne znaczenie to ‘(pies) kudłaty, kosmaty’.

Niejasna przeszłość

Przywołane tu leksemy nie mają jednak pewnej etymologii. Zdaniem części badaczy opierają się one na prasłowiańskim rdzeniu *kǫd-, który jest być może kontynuantem praindoeuropejskiego pierwiastka *ken(ǝ)- ‘skrobać, trzeć, rozcierać’ (na pierwiastku tym opiera się m.in. kęs). Ale można się też spotkać z mniej popularną opinią, że owe leksemy to utworzone za pomocą przedrostka *kǫ < *ko rzeczowniki odczasownikowe: kądziel i kudły miałyby się opierać na rdzeniu *děl- / *del- o przypuszczalnym znaczeniu ‘pleść’ lub też ‘długość, długi’, a kędzior – na rdzeniu czasownika *dьrati ‘drzeć’. Czyli według tej wersji należałoby mówić nie o pokrewieństwie etymologicznym między kędziorem a kądzielą i kudłami, ale jedynie o wspólnym modelu słowotwórczym, według którego utworzono te leksemy. W takim wypadku kundla też należałoby uznać za niespokrewniony z kędziorem leksem, gdyż – jak można by wnioskować z jego postaci – opiera się on na tym samym rdzeniu co kądziel i kudły.

Etymolodzy różnie zapatrują się także na obecność u w kundlu i powiązanych z nim kudłach – zamiast spodziewanej samogłoski nosowej. Jedni tłumaczą to starą obocznością *ǫ / *u, drudzy widzą w tym przesłankę dla podejrzeń, że kundel i kudły nie są formami rodzimymi, lecz pożyczkami wschodniosłowiańskimi, przypuszczalnie ukraińskimi. Ta druga interpretacja jednak cieszy się mniejszą popularnością wśród etymologów.

Kudłatek i kędziornik

Ptak kędziornik i nietoperz kudłatek noszą nazwę powiązaną etymologicznie z „kundlem”. Grafika: J. G. Keulemans (kędziornik), „Abbildungen zur Naturgeschichte Brasiliens” (kudłatek); źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

W świecie zwierząt nazwę spokrewnioną (przypuszczalnie) z kundlem noszą kudłatek i kędziornik. Pierwszy z nich to żyjący w Ameryce Południowej i Środkowej nietoperz z rodziny upiorowatych (krewny duszka białego, którego prezentowałam tutaj), drugi zaś to nowozelandzki endemiczny ptak z rodziny miodojadów (o których opowiadałam tutaj). Kudłatek zawdzięcza swoją nazwę bujnemu owłosieniu głowy i tułowia, a kędziornik – sterczącej kępce piór na podgardlu. I jeszcze jedna ciekawostka: kędziornik to także dawna nazwa… fryzjera.

---

Bibliografia:

• Boryś W. (2010), Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków.
• Karłowicz J., Kryński A., Niedźwiedzki W. (1902), Słownik języka polskiego, t. II, Warszawa.
• Sławski F. (1966–1969), Słownik etymologiczny języka polskiego, t. III, Kraków.
• Етимологiчный словник української мови (1989), гол. ред. О. С. Мельничук, т. 3, Київ.
• Трубачев О. Н. (1960), Происхождение названий домашних животных в славянских языках, Москва.
• Трубачев О. Н. (2004), Труды по этимологии. Слово. История. Культура, т. 1, Москва.
• Фасмер М. (1986), Этимологический словарь русского языка, перевод с нем. и доп. О. Н. Трубачева, т. II, Москва.
• Этимологический словарь славянских языков. Праславянский лексический фонд (1985), под ред. О. Н. Трубачева, вып. 12, Москва.