Co zyzuś ma wspólnego z grą w kości?

Zyzuś tłuścioch cieszy się popularnością wśród internautów jako właściciel jednej z najbardziej zabawnych nazw zwierząt. Grafika: na podstawie pracy M. Virtali, źródło: Wikimedia Commons (DP).

Zyzuś tłuścioch to nazwa, która chyba u większości z nas wywołuje uśmiech. Nosi ją spotykany także w naszym kraju pająk z rodziny omatnikowatych, spokrewniony m.in. ze słynną czarną wdową.

O ile w przypadku drugiego członu tej nazwy nie ma raczej wątpliwości, że stanowi on aluzję do okrągłego, baniastego odwłoka pająka (choć bardzo prawdopodobne, że o takim członie zadecydował nie tylko wygląd zyzusia tłuściocha, ale także jego nazwa rodzajowa Steatoda, wywodząca się od greckiego stéar, D. stéatos ‘tłuszcz’), o tyle pierwszy człon wydaje się dość zagadkowy. Niestety, w dostępnych mi źródłach nie znalazłam gotowej odpowiedzi, skąd się wziął zyzuś, ale przyszły mi do głowy pewne pomysły, jak można by objaśnić jego genezę.

O tantnisiu, co wiele może

Tantniś krzyżowiaczek to motyl dobrze znany hodowcom roślin kapustowatych. Grafika na podstawie prac zaczerpniętych z „Report of observations…” i „Curiosities of entomology”; źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Cztery lata temu Instytut Monitorowania Mediów we współpracy z Biblioteką Śląską sprawdził internetową popularność ponad 130 staromodnych słów i zwrotów. Najmniej popularnym, a więc najbardziej zapomnianym słowem okazał się wówczas przymiotnik tantny. W 2013 roku słowo to użyte zostało przez jednego z internetowych komentatorów, jednak w 2014 roku nie pojawiło się już w ani jednej wypowiedzi w mediach społecznościowych.

Łątka — fruwająca lalka

„Łątka” to nazwa ważek równoskrzydłych z rodziny łątkowatych, spotykanych i w naszym kraju. Grafika zaczerpnięta z publikacji W. J. Lucasa „British dragonflies (Odonata)”, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Dzieci naszych prasłowiańskich przodków bawiły się lalkami zrobionymi z łyka lub pręta lipowego. Takie kukiełki nosiły nazwę *lǫtъka, o czym zaświadcza między innymi polskie łątka, czeskie loutka (staroczeskie lútka), serbsko-chorwackie lutka oznaczające ‘lalkę, kukiełkę, marionetkę’ (w gwarach polskich także ‘pieszczoszkę, najmilsze dziecko’).

Bezpośrednią podstawą owej prasłowiańskiej nazwy było *lǫta, poświadczone w staropolszczyźnie jako łąta ‘lalka’ i łączone przez etymologów ze znanymi gwarom leksemami łęt ‘badyl, łodyga kartofli’, łąt ‘kij’, łut ‘kora młodej lipy, z której wyrabiano chodaki’.

Twarze na Facebooku

Czy zwierzę ma twarz? Ponoć nie. Ale kiedyś można je było nazwać „twarzą”. Grafika na podstawie ilustracji zaczerpniętych z publikacji W. F. Kirby’ego; źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Drodzy Czytelnicy! Jeśli lubicie tutaj zaglądać albo jeśli zajrzeliście tutaj po raz pierwszy, ale już wiecie, że będziecie tu wracać, to zachęcam Was do polubienia także świeżo utworzonego facebookowego fanpage’a tego bloga, na którym zamieszczać będę nie tylko linki do najnowszych wpisów, ale również „bonusowe” informacje o pochodzeniu na przykład nazw różnych zwierzęcych części ciała oraz portrety różnorodnych przedstawicieli fauny o ciekawych, oryginalnych i czasem też zabawnie brzmiących imionach – mniej lub bardziej przejrzystych etymologicznie. Znajdzie się tam także miejsce dla interesujących obcojęzycznych nazw zwierząt, będzie też szczypta teorii lingwistycznej.

Czy krab pływa kraulem?

Kraby kraulem nie pływają, bo ponoć większość z nich w ogóle pływać nie umie, ale w ich nazwie znajdujemy ten sam rdzeń co w nazwie najszybszego stylu pływackiego. Wizerunek kraba: G. Keller, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Etymolog na tropach Darwina i polskich przyrodników cz. 2

Darwin i nazwane na jego cześć gatunki zwierząt. Od lewej zgodnie ze wskazówkami zegara: jaszczurka Homonota darwinii, żaba Pleurodema darwinii, chrząszcz Psephenus darwinii, widłonóg Cosmocalanus darwinii, ptak modrotanagra Darwina, wąsonóg Trianguloscalpellum darwinii, jaszczurka Liolaemus darwinii. Autorzy: P. Oudart, B. Waterhouse Hawkins, G. S. Brady, J. Gould, F. P. C. Hoek, Elliot & Fry. Źródło: Biodiversity Heritage Library i Wikimedia Commons (DP).

Pierwszą część opowieści o eponimach upamiętniających Charlesa Darwina zakończyłam nazwami wymarłych zwierząt. A dziś od nich zacznę.

Przyznacie, że nikt nie zasłużył na „swojego” dinozaura bardziej niż twórca teorii ewolucji. Zadedykowano mu więc gatunek patagońskiego teropoda Aniksosaurus darwini. Jego nazwa oznacza dosłownie ‘wiosennego jaszczura Darwina’, a wzięła się ona stąd, że szczątki tego prehistorycznego stworzenia znaleziono 21 września 1995 roku – pierwszego dnia wiosny na półkuli południowej.

Etymolog na tropach Darwina i polskich przyrodników cz. 1

Darwin i jego słynne „zięby”, z którymi zetknął się na Wyspach Galapagos i które „pomogły” mu opracować teorię ewolucji. Grafika na podstawie prac J. Goulda, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP), Elliott & Fry, źródło: Wikimedia Commons (DP).

W 1831 roku Charles Darwin wyruszył na pokładzie okrętu HMS Beagle w trwającą niemal pięć lat podróż dookoła kuli ziemskiej. Na Wyspach Galapagos zetknął się z grupą drobnych ptaków śpiewających, które nazwano później potocznie „ziębami Darwina”, choć tak naprawdę nie są one blisko spokrewnione z ziębami, które znamy z naszych lasów i parków. Galapagoskie „zięby”, które obserwował Darwin, były podobnie ubarwione, z reguły szaro-brązowe, niekiedy czarne, ale zajmowały odmienne nisze ekologiczne, różniąc się trybem życia, preferencjami pokarmowymi, a co za tym idzie – kształtem dzioba. Ptaszki te początkowo nie wydały się przyszłemu twórcy teorii ewolucji szczególnie interesujące, dopiero po powrocie z wyprawy z pomocą wybitnego ornitologa Johna Goulda dostrzegł Darwin ich wyjątkowość.

Śliski temat, czyli ślimak, śliz i lin w menu etymologa

Nazwy: „lin”, „śliz” i „ślimak” mają wspólnego, odległego przodka. Grafika na podstawie ilustracji J. Coucha i J. Greena, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Wbrew sugestiom zawartym w powyższym tytule po temacie naszej dzisiejszej opowieści ślizgać się nie będziemy, lecz postaramy się w miarę naszych sił i możliwości jak najlepiej go zgłębić. Dobór dzisiejszych bohaterów, jak nietrudno się domyślić, nie jest przypadkowy – ślimak, śliz i lin. Już samo brzmienie dwóch pierwszych nazw budzi podejrzenie, że mogą mieć one wspólne pochodzenie i że może je coś łączyć ze słowami śliski i śluz. Tym bardziej że rzeczony mięczak i rzeczona rybka mają śliskie, pokryte śluzem ciało (choć może w przypadku tego drugiego zwierzątka mało kto o tym wie, z wyjątkiem ichtiologów). Podejrzenie jest jak najbardziej słuszne: ślimak, śliz, śliski i śluz to starzy krewni.