Co łączy żbika z żubrem?

etymologia-nazwy-zbik
Słowo „żbik” doświadczyło na przestrzeni wieków licznych przekształceń. Grafika: A. Thorburn, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Na postawione w tytule pytanie niejeden użytkownik polszczyzny odpowie bez namysłu: żbika i żubra łączy to, że oba zaczynają się na „zet z kropką”. I będzie to prawidłowa odpowiedź! Ale kryć się za nią będzie coś jeszcze. Jak pamiętacie, żubr nie od zawsze nosił ową kropkę nad „z” – kiedyś był zubrem (opowiadałam o tym tutaj). Formę zubr uznano jednak za zmazurzoną i poprawiono „z” na „ż”. Jak się okazuje, identyczny los spotkał również żbika, który w staropolszczyźnie miał postać zbik, zdbik oraz sbik, stbik. Ale żeby było ciekawiej, język staropolski znał też formy zdeb, steb o znaczeniu ‘żbik’ i to właśnie od nich wywodzą się powyższe nazwy żbika zakończone na -ik (kóre pełniło tu funkcję formantu deminutywnego, czyli zdrabniającego). Jak w takim razie brzmiała pierwotna postać nazwy naszego dzisiejszego bohatera? Czytaj dalej „Co łączy żbika z żubrem?”

Żubr — zmodyfikowany fonetycznie

Co skrywa w sobie nazwa „żubr”? Grafika: J. Smit, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Imię potężnego czterokopytnego króla puszczy, którego o mało do szczętu nie wytrzebiliśmy, nie zawsze brzmiało żubr. Niegdyś mówiono na niego zubr, ząbr i ząbrz (nazwa ząbr zachowała się w gwarach kaszubskich). Owe staropolskie formy z samogłoską nosową ą oraz funkcjonujące w innych językach słowiańskich nazwy żubra, takie jak: czeska zubr, słowacka zubor, rosyjska zubr, chorwacka zubr, słoweńska zubor – pozwalają rekonstruować prasłowiańską postać tego słowa jako *zǫbrъ.

Kłopotliwa samogłoska -u- w polskiej nazwie żubr, zamiast spodziewanej ą (język polski jest jedynym językiem, który zachował prasłowiańskie samogłoski nosowe, w innych językach słowiańskich przeszły one w samogłoski ustne), objaśniana jest przez etymologów jako przejaw starej oboczności samogłosek ǫ / u albo jako wpływ innych słowiańskich nazw tego zwierzęcia. Czytaj dalej „Żubr — zmodyfikowany fonetycznie”