Twarze na Facebooku

Czy zwierzę ma twarz? Ponoć nie. Ale kiedyś można je było nazwać „twarzą”. Grafika na podstawie ilustracji zaczerpniętych z publikacji W. F. Kirby’ego; źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Drodzy Czytelnicy! Jeśli lubicie tutaj zaglądać albo jeśli zajrzeliście tutaj po raz pierwszy, ale już wiecie, że będziecie tu wracać, to zachęcam Was do polubienia także świeżo utworzonego facebookowego fanpage’a tego bloga, na którym zamieszczać będę nie tylko linki do najnowszych wpisów, ale również „bonusowe” informacje o pochodzeniu na przykład nazw różnych zwierzęcych części ciała oraz portrety różnorodnych przedstawicieli fauny o ciekawych, oryginalnych i czasem też zabawnie brzmiących imionach – mniej lub bardziej przejrzystych etymologicznie. Znajdzie się tam także miejsce dla interesujących obcojęzycznych nazw zwierząt, będzie też szczypta teorii lingwistycznej.

Etymolog na tropach Darwina i polskich przyrodników cz. 2

Darwin i nazwane na jego cześć gatunki zwierząt. Od lewej zgodnie ze wskazówkami zegara: jaszczurka Homonota darwinii, żaba Pleurodema darwinii, chrząszcz Psephenus darwinii, widłonóg Cosmocalanus darwinii, ptak modrotanagra Darwina, wąsonóg Trianguloscalpellum darwinii, jaszczurka Liolaemus darwinii. Autorzy: P. Oudart, B. Waterhouse Hawkins, G. S. Brady, J. Gould, F. P. C. Hoek, Elliot & Fry. Źródło: Biodiversity Heritage Library i Wikimedia Commons (DP).

Pierwszą część opowieści o eponimach upamiętniających Charlesa Darwina zakończyłam nazwami wymarłych zwierząt. A dziś od nich zacznę.

Przyznacie, że nikt nie zasłużył na „swojego” dinozaura bardziej niż twórca teorii ewolucji. Zadedykowano mu więc gatunek patagońskiego teropoda Aniksosaurus darwini. Jego nazwa oznacza dosłownie ‘wiosennego jaszczura Darwina’, a wzięła się ona stąd, że szczątki tego prehistorycznego stworzenia znaleziono 21 września 1995 roku – pierwszego dnia wiosny na półkuli południowej.

Etymolog na tropach Darwina i polskich przyrodników cz. 1

Darwin i jego słynne „zięby”, z którymi zetknął się na Wyspach Galapagos i które „pomogły” mu opracować teorię ewolucji. Grafika na podstawie prac J. Goulda, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP), Elliott & Fry, źródło: Wikimedia Commons (DP).

W 1831 roku Charles Darwin wyruszył na pokładzie okrętu HMS Beagle w trwającą niemal pięć lat podróż dookoła kuli ziemskiej. Na Wyspach Galapagos zetknął się z grupą drobnych ptaków śpiewających, które nazwano później potocznie „ziębami Darwina”, choć tak naprawdę nie są one blisko spokrewnione z ziębami, które znamy z naszych lasów i parków. Galapagoskie „zięby”, które obserwował Darwin, były podobnie ubarwione, z reguły szaro-brązowe, niekiedy czarne, ale zajmowały odmienne nisze ekologiczne, różniąc się trybem życia, preferencjami pokarmowymi, a co za tym idzie – kształtem dzioba. Ptaszki te początkowo nie wydały się przyszłemu twórcy teorii ewolucji szczególnie interesujące, dopiero po powrocie z wyprawy z pomocą wybitnego ornitologa Johna Goulda dostrzegł Darwin ich wyjątkowość.

Lemur, czyli nocna zjawa

„Lemur” to etymologicznie ‘zwierzę-duch, zwierzę-widmo’. Wizerunki lemurów i lamny: J. Smit i J. Couch, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Holenderski językoznawca Michiel de Vaan wysuwa hipotezę, że łacińskie lemurēs i greckie Lámia mają wspólną nieindoeuropejską proweniencję. Jako możliwe źródło pożyczki badacz wskazuje języki anatolijskie lub etruski.

Śliski temat, czyli ślimak, śliz i lin w menu etymologa

Nazwy: „lin”, „śliz” i „ślimak” mają wspólnego, odległego przodka. Grafika na podstawie ilustracji J. Coucha i J. Greena, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Wbrew sugestiom zawartym w powyższym tytule po temacie naszej dzisiejszej opowieści ślizgać się nie będziemy, lecz postaramy się w miarę naszych sił i możliwości jak najlepiej go zgłębić. Dobór dzisiejszych bohaterów, jak nietrudno się domyślić, nie jest przypadkowy – ślimak, śliz i lin. Już samo brzmienie dwóch pierwszych nazw budzi podejrzenie, że mogą mieć one wspólne pochodzenie i że może je coś łączyć ze słowami śliski i śluz. Tym bardziej że rzeczony mięczak i rzeczona rybka mają śliskie, pokryte śluzem ciało (choć może w przypadku tego drugiego zwierzątka mało kto o tym wie, z wyjątkiem ichtiologów). Podejrzenie jest jak najbardziej słuszne: ślimak, śliz, śliski i śluz to starzy krewni.

Węgorz — rybi wąż z protezą

Węgorza łączy z wężem nie tylko zewnętrzne podobieństwo. Grafika: A. F. Lydon, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Węgorz ma wężowatą fizjonomię i idealnie pasujące do niej… wężowate imię. Z wężem łączy go jeszcze to, że oba noszą… protezy. Tak, tak! Ale zacznijmy od początku…

A na początku był praindoeuropejski rdzeń *angṷ^hi- o znaczeniu ‘wąż, żmija’ oraz ‘robak’. Ów rdzeń stał się podstawą takich słów, jak: litewskie angis, łotewskie ùodzs ‘żmija, jadowity wąż’, staropruskie angis, łacińskie anguis, staro-wysoko-niemieckie unc ‘żmija’, współczesne niemieckie Unke ‘kumak’, staropruskie angur(g)is, litewskie ungurys, łacińskie anguilla (stąd naukowa nazwa węgorza europejskiego Anguilla anguilla), greckie énchelys ‘węgorz’ i – szczególnie nas interesujące – prasłowiańskie *ǫžь ‘wąż’, kontynuowane przez polskie wąż,

Wypisz–wymaluj pstrąg

Co nam mówi „pstrąg”? Grafika: A. F. Lydon, źródło: Biodiversity Heritage Library (DP).

Gdyby spytać przeciętnych użytkowników polszczyzny, skąd się wzięła nazwa pstrąg, to z pewnością wielu odpowiedziałoby, że od słowa pstry (nawet nie wiedząc, jak w rzeczywistości wygląda owa ryba). I intuicja językowa nie zawiodłaby ich. Słowo pstrąg istotnie wywodzi się od przymiotnika pstry, a ściślej rzecz biorąc: od jego prasłowiańskiej formy *pьstrъ – nazwa ryby ma bowiem prasłowiański rodowód.