Ryś – nazwa jednego z dwóch polskich przedstawicieli dzikich kotowatych, sympatycznie brzmiąca, jak zdrobnienie imienia Ryszard. Ze spieszczonym Rysiem jednak niemająca nic wspólnego. Nie ma też nic wspólnego z prawdą rozpowszechniana tu i ówdzie informacja, jakoby nazwa ryś powiązana była etymologicznie z przestarzałym synonimem przysłówka kłusem – rysią (biec rysią ‘biec kłusem’). Prawdą jest natomiast, że nazwa ta spokrewniona jest ze swoim łacińskim odpowiednikiem: lynx, który stał się nazwą gatunkową zamieszkującego nasze lasy rysia euroazjatyckiego (Lynx lynx).
Ale jak to możliwe, że dwa odmienne pod względem fonetycznym słowa: ryś i lynx mają wspólne korzenie? Wszystko byłoby prostsze i bardziej przejrzyste, gdyby słowiański ryś nie był takim kocim indywidualistą, który postanowił zboczyć z wytyczonej ścieżki…
Cofnijmy się zatem do odległej epoki praindoeuropejskiej, z której przywędrowało imię naszego dzisiejszego bohatera.
Puszczański ostrowidz
Jak się powszechnie uważa, polskie ryś (i jego słowiańskie odpowiedniki, np. rosyjskie rys’, czeskie rys, chorwackie ris), łacińskie lynx zapożyczone z greckiego lynks (i wywodzące się z owej łacińskiej nazwy hiszpańskie, portugalskie i włoskie lince, a także zapożyczone z owej greckiej nazwy angielskie lynx), współczesne niemieckie Luchs (i jego germańskie odpowiedniki, takie jak: duńskie los, szwedzkie lo) oraz litewskie lūšis i łotewskie lūsis (wszystkie o znaczeniu ‘ryś’) – wywodzą się od praindoeuropejskiego rdzenia *leṷḱ- / *lūḱ-, który miał znaczenie ‘jasny, świecący, biały’. Niektórzy etymolodzy łączą też owe indoeuropejskie nazwy rysia z inną oboczną formą przywołanych wyżej rdzeni: *leṷk ‘patrzeć, widzieć’, ‘świecić’. Praindoeuropejska nazwa rysia miałaby więc nawiązywać do jego jasnozłotych, świecących i świetnie widzących w ciemności, bystrych oczu.
Ryś był uważany za stworzenie obdarzone wyjątkowym wzrokiem. XVIII-wieczny przyrodnik J. K. Kluk pisał o tym przedstawicielu kotowatych: „ma między zwierzętami wzrok najbystrzejszy”. Rysia w polszczyźnie nazywano też przenośnie ostrowidzem – taki sam przydomek nosi współcześnie ryś euroazjatycki w języku czeskim: rys ostrovid. Funkcjonowało też w języku polskim wyrażenie rysie oczy oznaczające ‘chytre, daleko widzące oczy’ (w „Ogniem i mieczem” rysie oczy ma Wołodyjowski: „Zaraz poczęto rozprawiać gwarnie i zgadywać, co ten pomyślny znak zwiastuje, gdy wtem pan Wołodyjowski, stojąc wraz z innymi nad samą fosą, przysłonił swe rysie oczy ręką i zakrzyknął: – Wojsko spod tęczy wychodzi! wojsko!”). Podobne określenie znane jest angielszczyźnie: lynx-eyed ‘mający wyjątkowo dobry wzrok’. W mitologii greckiej zaś Lynkeus to imię Argonauty obdarzonego niezwykle bystrym wzrokiem.
Łyś i reś, czyli co by było, gdyby…
Praindoeuropejski rdzeń *leṷḱ- / *lūḱ-, od którego wywodzone jest przez etymologów słowo ryś, na gruncie prasłowiańskim przybrałby postać *lys- (dyftong eṷ przeszedł w długie ū, a długie ū rozwinęło się regularnie w y; z kolei palatalne <miękkie> ḱ przeszło regularnie w s). Jednak nasi słowiańscy praprzodkowie językowi – prawdopodobnie na skutek tabu, jakie nałożono na nazwę leśnego kota o świecących oczach – zamienili nagłosowe l- w pierwotnej nazwie rysia na r-, nawiązując przypuszczalnie do prasłowiańskiego przymiotnika *rysъ ‘czerwonawy, rudawy, ryży’, oddającego kolor futra rysia (od tego przymiotnika wywodzi się staropolskie i współczesne dialektalne rysawy ‘rudawy’).
Tak najczęściej tłumaczy się ową zmianę fonetyczną w prasłowiańskiej nazwie tego zwierzęcia. Ale pojawiają się też głosy, że prasłowiańska nazwa rysia *rysь jest rezultatem wpływu wczesnej prasłowiańskiej, odziedziczonej z epoki praindoeuropejskiej nazwy niedźwiedzia *rъsь, którą w wyniku tabu zastąpiono eufemistycznym określeniem *medvĕdь ‘miodojad’, kontynuowanym przez polskie niedźwiedź (o etymologii tej nazwy można przeczytać tutaj).
A więc gdyby nie tabu, jakim okryte były imiona leśnych drapieżników, niedźwiedź nazywałby się w języku polskim reś, a na rysia mówilibyśmy… łyś. Łyś brzmi mało drapieżnie, nieprawdaż? Imię ryś znacznie bardziej pasuje do tego drapieżnego „mruczka” (rysie ponoć mruczą, kiedy są zadowolone). Możemy więc pochwalić naszych słowiańskich praprzodków za udaną modyfikację nazwy dzikiego kota.
Krewny Lucyfera
Na zakończenie podam jako ciekawostkę wybrane słowa powiązane etymologicznie z nazwą ryś: łysy, łuczywo, łuna, zapożyczone lunatyk, luksfer, Lucyfer, leukocyt (erytrocyt z kolei spokrewniony jest z przywoływanym powyżej przymiotnikiem rysawy, a także z ryży, rydz oraz rubin), angielskie light ‘światło’, ‘świecić, ‘jasny’, rosyjskie łuna, hiszpańskie luna, francuskie lune ‘księżyc’.
Jednym słowem: ryś ma świetne imię, przymiotnik świetny bowiem znaczył niegdyś ‘błyszczący, jasny, świecący’ i stanowi rodzinę wyrazową z rzeczownikiem światło. Tak więc w dzisiejszej opowieści udało nam się rzucić światło na pochodzenie wielu polskich i obcych słów. Być może teraz widok łuny rozlewającej się po niebie o wschodzie lub zachodzie słońca albo światła sączącego się przez luksfery, albo też zwyczajnej łysej głowy przywoła nieoczekiwanie postać rysia – dzikiego kota o bystrych jasnozłotych oczach, świecących jak latarki.
Bibliografia:
- Arct M. (1916), Słownik ilustrowany języka polskiego, t. II, Warszawa.
- Boryś W. (2010), Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków.
- Długosz-Kurczabowa K. (2008), Wielki słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego, Warszawa.
- Encyclopedia of Indo-European Culture (1997), ed. J. P. Mallory, D. Q. Adams, London & Chicago.
- Klein E. (1967), Etymological Dictionary of the English Language, vol. II, Amsterdam–London–New York.
- Linde S. (1812), Słownik języka polskiego, vol. V, Warszawa.
- Mallory J. P., Adams D. Q. (2006), The Oxford Introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European World, Oxford.
- Sienkiewicz H. (1986), Ogniem i mieczem, Warszawa.
- Słownik staropolski (1977), red. nacz. S. Urbańczyk, t. VIII, z. 1(48), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
- Smoczyński W. (2007), Słownik etymologiczny języka litewskiego, Wilno.
- Гамкрелидзе Т.В., Иванов В.В. (1983), Индоевропейский язык и индоевропейцы. Реконструкция и историко-типологический анализ праязыка и протокультуры, ч. II, Тбилиси.
- Фасмер М. (1987), Этимологический словарь русского языка, перевод с нем. и доп. О. Н. Трубачева, т. III, Москва.
- Этимологический словарь славянских языков. Праславянский лексический фонд (1993), под ред. О. Н. Трубачева, вып. 18, Москва.
MENAŻERIA ETYMOLOGICZNA 
Jedna myśl na temat “Świetlana przeszłość rysia”