Po przeprowadzeniu wnikliwego śledztwa stawiam cietrzewiowi zarzut kradzieży mienia imienia. Poszkodowanym jest głuszec. Jako materiał dowodowy posłużą między innymi nagrania głosu podejrzanego i poszkodowanego oraz obcojęzyczne imiona tego drugiego spokrewnione z imieniem tego pierwszego. Zacznijmy od dowodów leksykalnych.
Prasłowiański antenat
Cietrzew to słowo odziedziczone po Prasłowianach, którzy z kolei dostali je w spadku od swoich praindoeuropejskich przodków. Do dalszych, niesłowiańskich krewnych cietrzewia zalicza się m.in. staropruskie tatarwis, litewskie tetervinas ‘cietrzew’, staronordyckie Þiðurr, szwedzkie tjäder, duńskie tjur, irlandzkie tethra ‘głuszec’, starogreckie tetráo ‘jakiś ptak kurowaty; głuszec’, staroindyjskie tittirás ‘kuropatwa’.
W języku prasłowiańskim cietrzew miał postać *tetervь, którą kontynuuje także czeskie tetřev, słowackie tetrov, macedońskie, słoweńskie tetreb ‘głuszec’, rosyjskie тетерев [tietieriew], ukraińskie тетерук [teteruk] ‘cietrzew’.
Jak widać z powyższej listy spokrewnionych leksemów, wiele z nich oznacza ‘głuszca’. I jest to właśnie jedna z przesłanek dla podejrzeń, że cietrzew nie był pierwotnym właścicielem swojego imienia.
Praindoeuropejski antenat
Zanim jednak przejdziemy do dowodów dźwiękowych, istotne jest poznanie owego najdawniejszego, praindoeuropejskiego przodka cietrzewia. Otóż zdaniem etymologów miał on postać podwojonego rdzenia *ter- (→ *te(r)ter), któremu przypisuje się dźwiękonaśladowczą genezę – od głosu ptaka. Jak być może pamiętacie, na podwojonym praindoeuropejskim rdzeniu opiera się również słowo wiewiórka (← *ṷe(r)ṷer-), w którego przodku – tak jak i w przodku cietrzewia – wypadło r pierwszego członu tematu.
Spółgłoska w w wygłosie cietrzewia jest zatem dawnym prasłowiańskim przyrostkiem, w którym zaniknął jer miękki ь (pozostawił jednak w spadku miękkość spółgłoski w w przypadkach zależnych, np. cietrzewiowi, z cietrzewiem; por. Wrocławiowi, z Wrocławiem, ale: Krakowowi, z Krakowem). Polszczyźnie znane są również formy z innym przyrostkiem: cieciora, cieciorka ‘samica cietrzewia’ (dawniej też ciecierza). Od słowa cieciora współcześni ornitolodzy utworzyli nazwę cieciornik odnoszącą się do spokrewnionego z głuszcem i cietrzewiem północnoamerykańskiego kuraka.
Regularne przemiany
Zarówno forma cietrzew, jak i cieciora (cieciorka) są rezultatem regularnych zmian fonetycznych. W przodku cietrzewia doszło do tzw. metatezy, czyli przestawki grupy -er- znajdującej się między dwiema spółgłoskami, co dało postać *tetrevь. Samogłoska e z kolei powodowała palatalizację (zmiękczenie) znajdujących się przed nią spółgłosek t i r, które w takich okolicznościach przechodziły na gruncie polskim odpowiednio w ć i rz. Taki sam proces zmiany miękkiego t w ć zaszedł i w formie cieciora (cieciorka). Metateza w niej nie wystąpiła, bo nie było ku temu warunków: grupa -er- nie znajdowała się między dwiema spółgłoskami (*tetera). Samogłoska o w cieciorze rozwinęła się regularnie z e znajdującego się przed przedniojęzykowym twardym r (zaszedł tu tzw. przegłos polski). Tak przedstawia się w skrócie ewolucja cietrzewia i jego wariantu żeńskiego cieciory.
Dowody dźwiękowe
Głuszec natomiast nie może się pochwalić równie prastarym rodowodem. Jako nazwa ptaka leksem ten notowany jest dopiero w drugiej połowie XVI wieku. Wcześniej współczesny właściciel nazwy głuszec nosił miano… cietrzewia. Fakt ten – zdaniem Janusza Strutyńskiego, autora monografii „Polskie nazwy ptaków krajowych” – może służyć jako argument przemawiający za tym, że nazwa cietrzew pierwotnie odnosiła się do głuszca. Wskazywałoby na to również – według Strutyńskiego – jej onomatopeiczne pochodzenie:
Jeżeli uznamy, że jest to nazwa dźwiękonaśladowcza, to należy porównać ją z naturalnym głosem wydawanym przez cietrzewia. Głos tokującego cietrzewia Sokołowski oddaje jako „bul-got, bul-got, bul-got, czuuu szszszszyyy”, natomiast dźwięki wydawane przez tokującego głuszca ten sam autor interpretuje jako „te tete tete tete tetetet tete tetetete teuk”. Że onomatopeiczna nazwa „cietrzew” < ps. *„tetervь” bardziej odpowiada transkrybowanemu na mowę ludzką głosowi głuszca niż cietrzewia, to chyba nie ulega wątpliwości.
Przywołany Jan Sokołowski, wybitny polski znawca awifauny, raczej dość umownie przedstawił osobliwe odgłosy cietrzewia, porównywane często do bulgotania, ale z pewnością można się zgodzić ze stwierdzeniem, że bardziej prawdopodobnym wydaje się, iż to w odgłosach głuszca nasi praindoeuropejscy przodkowie językowi usłyszeli owo *ter-. Niewykluczone, że jest ono interpretacją pierwszej z czterech fraz pieśni godowej tego kuraka, na którą składają się tzw. kłapanie, trelowanie, korkowanie i szlifowanie. Podczas tej ostatniej frazy głuszec głuchnie, czemu i zawdzięcza swoje współczesne imię.
Kto jeszcze był cietrzewiem?
Żeby jednak nie być jednostronnym w swoich oskarżeniach wobec cietrzewia, należy podkreślić, że nie był on jedynym, który połakomił się na pierwotne imię głuszca. Cietrzewiem nazywano też do połowy XVI wieku dwóch innych przedstawicieli kurowatych, mianowicie jarząbka i bażanta (ten drugi nie był znany Prasłowianom).
A dlaczego głuszec, cietrzew, jarząbek i bażant dzielili niegdyś wspólne imię? Z pewnością z uwagi na ich podobieństwo: samiec cietrzewia podobny jest do samca głuszca, samica cietrzewia podobna jest do samicy głuszca, a do samic tych dwóch podobni są samiec i samica jarząbka oraz samica bażanta…
Homonimiczne cieciorki
Cóż, cietrzewiowi raczej trudno będzie się uwolnić od sformułowanych pod jego adresem podejrzeń, ale nie należy wysuwać podobnych zarzutów wobec cieciorki-rośliny, zwanej też ciecierzycą. Nie podkradła nazwy cieciorce-kurze. Cieciorka i ciecierzyca w znaczeniu ‘roślina strączkowa z rodziny motylkowatych’ wywodzą się od łacińskiego cicer ‘groch’.
Bibliografia:
- Boryś W. (2010), Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków.
- Sławski F. (1952–1956), Słownik etymologiczny języka polskiego, t. I, Kraków.
- Słownik języka polskiego (1958–1969), pod red. W. Doroszewskiego, Warszawa, http://doroszewski.pwn.pl/ [13.06.2018].
- Sokołowski J. (1958), Ptaki ziem polskich, t. II, Warszawa.
- Smoczyński W. (2007), Słownik etymologiczny języka litewskiego, Wilno.
- Strutyński J. (1972), Polskie nazwy ptaków krajowych, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
- Етимологiчный словник української мови (2006), гол. ред. О. С. Мельничук, т. 5, Київ.
- Фасмер М. (1987), Этимологический словарь русского языка, перевод с нем. и доп. О. Н. Трубачева, т. IV, Москва.
MENAŻERIA ETYMOLOGICZNA 
a ciekawostka , ze głuszec trafił do jęz. angielskiego pod postacią „grouse” , a w łacinie jest Tetraoninae