Miękkością, głębią i pełnią tonu wybija się kulik wielki ponad wszystkie inne gatunki, nie wyłączając ptaków śpiewających. Nie ma u nas ptaka o głosie bardziej nastrojowym i smętnym. Odzywające się kuliki wprowadzają niezwykle piękny nastrój w krajobraz rozległych, mgłą osnutych łąk, oświetlonych promieniami wieczornej zorzy. Jesienią, kiedy kuliki wędrują, słyszymy te piękne tony niekiedy w nocy z ciemnego nieba. Najczęściej odzywa się ptak przeciągłym „kulik kulik kulik”, co nadało mu nazwę.
Taki oto sugestywny i pełen liryzmu portret dźwiękowy długodziobego ptaka, znanego nauce jako Numenius arquata, stworzył niezrównany znawca awifauny Jan Sokołowski. Trudno się nie zgodzić z polskim ornitologiem — rzeczywiście jest coś niezwykle ujmującego w owych melancholijnych nawoływaniach kulika wielkiego.
A czy etymolodzy zgadzają się z Sokołowskim co do genezy nazwy tego ptaka? Najczęściej – tak, choć są też tacy, którzy skłaniają się ku innej etymologii słowa kulik.
Wyśpiewać swoje imię
Nazwa kulik (mająca w polszczyźnie także postać kulig, kuliga) należy do grupy leksemów o zasięgu ogólnosłowiańskim i w innych językach słowiańskich słowo to brzmi bardzo podobnie, przy czym funkcjonuje tam – podobnie jak w języku polskim – jako ogólna nazwa ptaków z rodziny bekasowatych lub też – inaczej niż w języku polskim – jako nazwa różnych siewkowców, na przykład: rosyjskie kulik ‘kulik’, ukraińskie kułyk ‘kulik’, czeskie i słowackie kulik ‘siewka’, górno- i dolnołużyckie kulik ‘siewka’, serbsko-chorwackie kulik ‘kulon zwyczajny’.
W języku prasłowiańskim nazwa ta miała postać *kulikъ / *kuligъ i prawdopodobnie odziedziczyliśmy ją z epoki bałto-słowiańskiej wspólnoty językowej, na co wskazują litewskie kuolinga i łotewskie kulainis ‘kulik Numenius’. Niektórzy językoznawcy nie wykluczają też pokrewieństwa kontynuantów prasłowiańskiego *kulikъ / *kuligъ i przywołanych tu bałtyckich leksemów ze staroindyjskim kulīkā ‘jakiś ptak’, kōlāhalas ‘krzyk człowieka i zwierzęcia’ – a więc nazwa kulik miałaby się opierać na jeszcze starszym, praindoeuropejskim rdzeniu, mającym onomatopeiczne pochodzenie. Uczeni często w charakterze argumentu przemawiającego za dźwiękonaśladowczą etymologią słowa kulik przywołują jego francuski odpowiednik znaczeniowy courlis (w starofrancuskim corlieu, zapożyczony do angielskiego jako curlew), który uważany jest za twór onomatopeiczny.
Głos kulika wielkiego (Numenius arquata). Autor nagrania: Patrik Åberg, źródło: xeno-canto, CC BY-NC-SA 3.0. Udostępniane na licencji CC BY-NC-SA 3.0.
Wspomniane bałtyckie nazwy odnoszące się do ptaków z rodziny Numenius, wśród których wyróżnia się swoimi rozmiarami kulik wielki, oraz sporządzone przez ornitologów transkrypcje dźwięków wydawanych przez przedstawicieli tego gatunku, na przykład rosyjskie „kuuurli”, „kuuu-lii” (na które raczej nie oddziaływała nazwa ptaka, gdyż w języku rosyjskim kulik wielki zwie się bolszoj kronszniep) – przemawiają na korzyść hipotezy, że to właśnie Numenius arquata był tym, który wyśpiewał imię kulik.
Kuliki-kulasiki
Ale – jak już wspominałam wcześniej – nie wszyscy językoznawcy przyznają takiej interpretacji etymologicznej pierwszeństwo. Na przykład w ukraińskich słownikach etymologicznych spotykamy się z hipotezą, że słowo kulik wywodzi się od prasłowiańskiego rdzenia *kul-, który z kolei rozwinął się z praindoeuropejskiego *kaul-. Jego kontynuantami są między innymi: litewskie kaulas ‘kość, noga’, łotewskie kauls ‘kość, noga, łodyga’, łacińskie caulis ‘łodyga, pęd’, rosyjskie kultia ‘ręka albo noga bez palców’, polskie kuleć, kula, kulawy, kulas. Nazwa kulik według tej hipotezy miałaby nawiązywać pierwotnie do długich, cienkich nóg ptaka.
Kuliki na kuligu
Z kolei autorzy moskiewskiego „Słownika etymologicznego języków słowiańskich” zwracają uwagę na inną charakterystyczną cechę kulików: długi, zagięty dziób oraz na identyczność brzmienia nazwy tego ptaka z rosyjskim gwarowym kulik ‘przebieraniec zapustny’ i polskim kulik, kulig ‘dawna zabawa zapustna, orszak jadący saniami z muzyką i śpiewem’. Rosyjscy językoznawcy nie wykluczają, że to właśnie od nazwy uczestnika owej zabawy zapustnej, podczas której zakładano przeróżne maski, garby, rogi, długie nosy, pochodzi imię naszego dzisiejszego bohatera, odznaczającego się – tak jak i uczestnicy kuligu – „przerysowanym” atrybutem: wyjątkowo długim dziobem.
Zupełnie odwrotny pogląd natomiast prezentował polski etymolog Aleksander Brückner. Jego zdaniem to nazwa orszaku zapustnego wywodzi się od nazwy ptaka, a to rzekomo dlatego, że uczestnicy owej zabawy szukali w odwiedzanych po drodze domach ptaka kulika.
Podobnie Andrzej Bańkowski wyprowadza nazwę zabawy zapustnej od nazwy ptaka, z tym że – tak samo jak autorzy wspomnianego moskiewskiego słownika etymologicznego – łączy ją z charakterystycznym przebraniem uczestnika takiego orszaku, a konkretnie – jego wodzireja, zwanego kuligiem albo kulikiem, który jakoby nosił maskę z długim ptasim dziobem. Według Bańkowskiego wygłosowe -k w nazwie ptaka jest wtórne (zamiast pierwotnego końcowego -g) i pojawiło się pod wpływem wschodniosłowiańskich nazw kulika. Natomiast pochodzenie ornitonimu kulik ów językoznawca uważa za niejasne.
Wielu etymologów jednak uznaje nazwę kulika-ptaka i kulika-przebierańca za niespokrewnione ze sobą homonimy.
Jeden kulik wiosny nie czyni
Mnie bliższa jest hipoteza o dźwiękonaśladowczym pochodzeniu ornitonimu kulik. Miłośników tych ptaków zainteresuje z pewnością informacja, że owo nastrojowe i miękkie „kulik-kulik-kulik”, wydobywające się z długich, zakrzywionych dziobów, dla naszych wschodniosłowiańskich krewnych językowych zwiastowało nadejście wiosny – tak jak u nas szczebiot jaskółek. Kulikowi w różnych regionach Rosji przypisana była rola tego, który „odmyka” wiosnę i „zamyka” zimę. Na południu Rosji w Dniu Czterdziestu Męczenników (9/22 marca) pieczono kuliki – ciastka w formie ptaków, kładziono je na stogach słomy lub chowano w słomie i przywoływano za pomocą różnych pieśni obrzędowych wiosnę, a następnie zjadano owe ptasie symbole końca zimy i początku wiosny.
Kto wie, może w przyszłym roku to właśnie kulik, a nie jaskółka, jako pierwszy obwieści komuś swoim przeciągłym „kulik-kulik-kulik”, że nadeszła wiosna…
Bibliografia:
- Bańkowski A. (2000), Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1, Warszawa.
- Boryś W. (2010), Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków.
- Brückner A. (1985), Słownik etymologiczny języka polskiego, wyd. IV, Warszawa.
- Sławski F. (1966–1969), Słownik etymologiczny języka polskiego, t. III, Kraków.
- Sokołowski J. (1958), Ptaki ziem polskich, t. II, Warszawa.
- Strutyński J. (1972), Polskie nazwy ptaków krajowych, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
- Булаховский Л. А. (1948), Общеславянские названия птиц, «Известия Академии наук СССР. Отделение литературы и языка», т. VII, вып. 2, s. 97–124.
- Етимологiчный словник української мови (1989), гол. ред. О.С. Мельничук, т. 3, Київ.
- Курашкина Н. А. (2007), Звукообозначения как репрезентация звукосферы в языке (на материале английских, французских и русских антроно- и орнитофонов), дис. … канд. фил. наук, Уфа.
- Славянские древности. Этнолингвистический словарь (2004), под ред. Н. И. Толстого, т. 3, Москва.
- Фасмер М. (1986), Этимологический словарь русского языка, перевод с нем. и доп. О. Н. Трубачева, т. II, Москва.
- Цыганенко Г. П. (1989), Этимологический словарь русского языка. Более 5 000 слов, изд. 2-е, перераб. и доп., Киев.
- Этимологический словарь славянских языков. Праславянский лексический фонд (1987), под ред. О. Н. Трубачева, вып. 13, Москва.
MENAŻERIA ETYMOLOGICZNA 
Wiemy już o kuliku, ale skąd się wziął jego krewniak strepet? Nie udało mi się do tego dotrzeć. Czy to jakieś zapożyczenie?
Tak, jest to pożyczka wschodniosłowiańska. Zdaniem etymologów nazwa ta ma onomatopeiczne pochodzenie, od dźwięku, jaki wydają skrzydła strepeta przy jego wznoszeniu się w powietrze. W gwarach rosyjskich jedna z nazw strepeta brzmi swistokrył, czyli ‘świstoskrzydły’.