Wiosna w rozkwicie, wszystko śpiewa, brzęczy, do okien nieustannie zaglądają różni skrzydlaci zapylacze. Jak więc tu nie napisać o nazwie stworzeń, które mają teraz szczególnie dużo pracy i dzięki którym niedługo objadać się będziemy soczystymi czereśniami, malinami… A więc dzisiaj będzie o pszczole i przy okazji o trutniu, bo choć ten wprawdzie zbieraniem nektaru się nie trudzi, to spełnia inną doniosłą rolę: zapewnia ciągłość pszczelego rodu.
Słowo pszczoła należy do grupy wyrazów o zasięgu ogólnosłowiańskim, ale jego słowiańskie odpowiedniki mają różną postać fonetyczną: czeskie i słowackie včela, górnołużyckie pčoła, dolnołużyckie coła, rosyjskie pczeła, ukraińskie bdżoła, chorwackie i serbskie pčela, słoweńskie čebela, bułgarskie pczeła. Skąd te rozbieżności? Aby odpowiedzieć na to pytanie, musimy wyjść od przodka owych słowiańskich określeń pszczoły. Ale jak to często bywa ze słowami o bardzo starym rodowodzie, pomysłów co do ich protoplasty może być wiele. W przypadku wyrazu pszczoła istnieją w zasadzie dwie główne, najczęściej rozważane hipotezy dotyczące jego pochodzenia.
Bucząca czy żądląca?
Według pierwszej z nich prasłowiański przodek pszczoły miał postać *bъčela i utworzony został od dźwiękonaśladowczego rdzenia *bъk-, *bъč- – związanego z prasłowiańskim czasownikiem *bučati ‘wydawać niski, przeciągły głos’ – za pomocą przyrostka *-ela. A więc słowo pszczoła miałoby znaczyć pierwotnie ‘ta, co brzęczy, buczy’.
Z kolei według drugiej koncepcji słowiańskie nazwy naszej dzisiejszej bohaterki pochodzą od formy *bьčela (tym razem z jerem miękkim ь zamiast jera twardego ъ) i pozostają w łączności etymologicznej z takimi innymi indoeuropejskimi nazwami pszczoły, jak: litewskie bitė, łotewskie bite, staroirlandzkie bech, niemieckie Biene, angielskie bee, norweskie bie, szwedzkie bi, a także z łacińskim określeniem trutnia fucus, które z kolei wyprowadzane są od praindoeuropejskiego rdzenia *bhei-. W tym miejscu jednak poglądy zwolenników praindoeuropejskiego rodowodu słowiańskich nazw pszczoły rozchodzą się. Jedni bowiem dopatrują się w owym rdzeniu tworu onomatopeicznego – a więc tak jak w przypadku pierwszej zaprezentowanej wyżej hipotezy etymologia słowa pszczoła miałaby się wiązać z charakterystycznym dla tego owada brzęczeniem; drudzy znowuż rekonstruują pierwotne znaczenie tego rdzenia jako ‘uderzać, atakować’ – a więc słowo pszczoła miałoby etymologicznie oznaczać ‘tę, która atakuje, żądli’.
Niewykluczone też, że prasłowiańskie *bъčela zastąpiło wywodzącą się od praindoeuropejskiego *bhei- postać *bьčela na skutek wtórnego skojarzenia z formami typu *bučati , które z kolei mogło się wiązać z działaniem tabu. W większości języków indoeuropejskich bowiem pierwotna nazwa pszczoły została wyparta przez nowe formy (często przeniesione nazwy innych owadów lub określenia odnoszące się do miodu), co właśnie tłumaczy się jako rezultat tabuizowania właściwej nazwy tego owada.
Pszczoła vs pczoła
Co do dalszego rozwoju prasłowiańskiej nazwy pszczoły: jer (półsamogłoska) w wyrazie zanikł (gdyż znajdował się w pozycji słabej, przed sylabą z samogłoską pełną), w wyniku czego dźwięczne b znalazło się bezpośrednio przed bezdźwięcznym cz i w konsekwencji też zaczęło być wymawiane bezdźwięcznie (tzw. ubezdźwięcznienie wsteczne). A więc p w zapisie wyrazu pszczoła ma uzasadnienie fonetyczne, a nie etymologiczne.
Później użytkownicy poszczególnych języków słowiańskich dokonali w nazwie pszczoły kolejnych modyfikacji, przypuszczalnie, by ułatwić sobie wymowę. Najprawdopodobniej właśnie z tego powodu w polskiej nazwie pszczoła pojawiło się wstawne sz – taką formę poświadczają już XV-wieczne zabytki piśmiennicze, ale jeszcze do ok. XVII wieku w polszczyźnie funkcjonowała oboczna postać pczoła.
Jako ciekawostkę dodam, że proces zmiany nagłosowego pcz- na pszcz- rozpoczął się na Mazowszu i upowszechnił się w innych regionach Polski w drugiej połowie XVI wieku, jednak znany nam dobrze Mikołaj Rej z Nagłowic – pisarz małopolskiego pochodzenia – używał wyłącznie postaci z nagłosem pcz-: pczoła, pczołka, pczołeczka. Co się zaś tyczy samogłoski o w nazwie, to jest to odzwierciedlenie regularnego procesu fonetycznego, jakiemu w polszczyźnie podlegała samogłoska e znajdującą się przed spółgłoskami przedniojęzykowymi twardymi t, d, s, z, n, r, ł.
Niedoszły trącień
Skoro znamy już pszczołę niemal od podszewki, to czas poznać nazwę, którą zarezerwowaliśmy specjalnie dla samca pszczoły miodnej. Otóż słowo truteń, jak można się spodziewać, ma również bardzo stary rodowód, ale w zabytkach języka polskiego poświadczone jest dopiero od XVIII wieku. Pochodzi ono od prasłowiańskiej dialektalnej nazwy trutnia *trǫtьńь, która z kolei została utworzona za pomocą przyrostka *-ьńь (← *-ьn-jь) od prasłowiańskiej formy *trǫtъ o tym samym znaczeniu. Prasłowiańską dialektalną prapostać nazwy kontynuują także rosyjskie trutien’, ukraińskie truten’, białoruskie trucen’ i prawdopodobnie bułgarskie tъrtej.
W języku polskim owo prasłowiańskie słowo powinno było przybrać postać trącień – język polski bowiem jako jedyny język słowiański zachował samogłoski nosowe, a miękka spółgłoska t (spalatalizowana przez samogłoskę przednią e, która rozwinęła się z półsamogłoski ь) kontynuowana jest w nim przez ć. Taka forma nie jest jednak poświadczona w polszczyźnie, poświadczona jest za to forma trucień, a ponadto w dialektach forma trąt (regularny kontynuant prasłowiańskiego *trǫtъ), trąd (najpewniej na skutek skojarzenia z odrębnym etymologicznie wyrazem trąd), tręt i trut – wszystkie oznaczające samca pszczoły miodnej. Pojawienie się w polskiej nazwie twardej spółgłoski t, zamiast spodziewanej ć, objaśniane jest jako rezultat oddziaływania języków wschodniosłowiańskich albo jako wpływ przywołanych wyżej dialektalnych form trąd, trut. Natomiast samogłoskę u w polskiej nazwie trutnia tłumaczy się jako przejaw starej oboczności samogłosek *ǫ / *u.
Truteń – kuzyn drona
No dobrze – zapytacie – ale dlaczego właśnie tak, a nie inaczej nazwano samca pszczoły? Otóż nazwano go tak, ponieważ… brzęczy, buczy. Jak się okazuje, prasłowiańskie formy *trǫtъ,*trǫtьńь kontynuują praindoeuropejski dźwiękonaśladowczy pierwiastek *tren- / *dhren- o znaczeniu ‘brzęczeć, buczeć, mruczeć’. Ów pierwiastek stał się podstawą także innych indoeuropejskich określeń samca pszczoły, jak na przykład: litewskiego tranas, łotewskiego trans, greckiego thronaks, niemieckiego Drohne, angielskiego drone, zapożyczonego do polszczyzny w znaczeniu ‘bezzałogowy statek powietrzny’ i używanego w formie dron.
A więc jeszcze wcześniejszą prasłowiańską prapostać nazwy trutnia możemy rekonstruować jako *tron-to-, gdzie *-to- jest sufiksem. Z połączenia samogłoski o i nosowej spółgłoski n w pozycji przed spółgłoską rozwinęła się regularnie samogłoska nosowa ą, a samogłoska o w wygłosie uległa redukcji i przeszła w półsamogłoskę ъ, co dało znaną nam już postać *trǫtъ. Cały proces kształtowania się nazwy truteń można zatem zobrazować w następujący sposób: pie. *tren- / *dhren- → wczesne psł. *tron-to- → psł. *trǫtъ → *trǫt-ьn-jь → *trutьnь → pol. truteń. Tak oto rozłożyliśmy na czynniki pierwsze trutnia.
Językoznawca w ulu
Podsumujmy zatem naszą dzisiejszą entomologiczno-etymologiczną opowieść. Nie wyklucza się, że nazwa pszczoła, tak samo jak nazwa truteń, ma dźwiękonaśladowczy charakter. W takim wypadku nazwy te mają wspólną motywację: obie pierwotnie oznaczały istotę, która brzęczy, buczy. Obie też nie są regularnymi kontynuantami prasłowiańskich form: i jedna, i druga podlegała różnym fonetycznym modyfikacjom.
Na zakończenie dodam jeszcze, że wyraz pszczoła jest tzw. hiperonimem w stosunku do wyrazu truteń, czyli pojęciem o szerszym zakresie – każdy truteń bowiem jest pszczołą, ale nie każda pszczoła jest trutniem. I odwrotnie: wyraz truteń w stosunku do wyrazu pszczoła jest tzw. hiponimem, czyli ma węższy zakres, zawiera się w pojęciu pszczoła. A takie pojęcia ze świata pszczół jak robotnica i królowa – są w stosunku do wyrazu truteń tzw. kohiponimami, czyli wyrazami, które mają wspólny hiperonim, w tym wypadku: pszczoła. Natomiast wszystkie te wyrazy to hiponimy w stosunku do wyrazu owad, ten zaś z kolei jest hiponimem w stosunku do wyrazu zwierzę. A człowiek to hiponim czy kohiponim w stosunku do pojęcia zwierzę? To już zależy od przyjmowanego światopoglądu…
Bibliografia:
- Boryś W. (2010), Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków.
- Buck C. D. (1988), A Dictionary of Selected Synonyms in the Principal Indo-European Languages. A Contribution to the History of Ideas, Chicago.
- Encyclopedia of Indo-European Culture (1997), ed. J. P. Mallory, D. Q. Adams, London & Chicago.
- Grzegorczykowa R. (2007), Wstęp do językoznawstwa, Warszawa.
- Maciołek M. (2012), Kształtowanie się nazw owadów w języku polskim. Procesy nominacyjne a językowy obraz świata, rozprawa doktorska, Katowice.
- Mallory J. P., Adams D. Q. (2006), The Oxford Introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European World, Oxford.
- Słownik prasłowiański (1974), pod red. F. Sławskiego, t. I, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
- Гамкрелидзе Т. В., Иванов В. В. (1983), Индоевропейский язык и индоевропейцы. Реконструкция и историко-типологический анализ праязыка и протокультуры, ч. II, Тбилиси.
- Етимологiчный словник української мови (2003, 2006), гол. ред. О. С. Мельничук, т. 4–5, Київ.
- Фасмер М. (1987), Этимологический словарь русского языка, перевод с нем. и доп. О. Н. Трубачева, т. III–IV, Москва.
- Этимологический словарь славянских языков. Праславянский лексический фонд (1974), под ред. О. Н. Трубачева, вып. 1, Москва.
MENAŻERIA ETYMOLOGICZNA 